Κώστας Λάμπος:
Πλάτων, εξουσία και κοινωνία
14 Οκτωβρίου, 2025
Εν αρχή ην ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο και η πολύ αργοπορημένη γνωριμία με το έργο μιας σημαντικής πνευματικής και συνάμα αιρετικής προσωπικότητας:
Κώστας Λάμπος «Ο Πλατωνισμός ως διαχρονική εξουσιαστική ιδεολογία. Η άλληανάγνωση της ιστορίας» (από τις εκδόσεις Κουκκίδα). Θέλαμε αρχικά να κάνουμε την αναλυτική παρουσίαση αλλά στην πορεία προέκυψε μια άκρως ενδιαφέρουσα συνέντευξη-συνομιλία με τον συγγραφέα για τον Πλάτωνα και τις θεωρίες του, εν γένει την φιλοσοφία, την Αθηναϊκή Δημοκρατία, την κοινωνική διαχείριση και άλλα εν πολλοίς ακανθώδη θέματα. Έτσι αποφασίσαμε να δώσουμε ζωτικό χώρο και αναγνωστικό χρόνο στα όσα είπαμε με τον Κώστα Λάμπο. Φυσικά και δεν θα αποφύγουμε να πούμε για την αιρετική και ριζοσπαστική του προσέγγιση για τον Πλατωνισμό. Θέλαμε, όμως, πάντα ν’ αποφύγουμε τις επαναλήψεις και να δώσουμε προτεραιότητα στον ζωντανό (γραπτό) λόγο.
Ξεχάστε ό,τι ξέρατε ή μάλλον όσα εν πολλοίς ψευδή σας βομβάρδισαν στο σχολείο όχι μόνο για τον Πλάτωνα αλλά και για τον πυρήνα της αρχαίας φιλοσοφίας και κοινωνίας. Δεν το λέμε για εντυπωσιασμό αλλά πρόκειται για ένα βιβλίο «βόμβα» στα όσα αντιδραστικά ή ημιφωτισμένα με προοδευτικό φερετζέ σερβίρει όλα αυτά τα χρόνια στον τομέα της σκέψης και συνακόλουθα της δράσης η ξενόδουλη εξουσία της αποικίας Γκραικυλίας. Οι παλιότεροι αναγνώστες γνωρίζουν, έχουν διαβάσει άρθρα, κριτικές παρεμβάσεις συνεργατών μας για την αξία (πρωτίστως την απαξία) της πλατωνικής φιλοσοφίας. Όλα αυτά, τα κατά καιρούς ειπωμένα αποσπασματικά, ευκαιριακά, ερανιστικά και πολλά άλλα πιο σημαντικά θα τα βρείτε στο εν λόγω βιβλίο. Με εμπεριστατωμένες αναλύσεις, ξεχωριστά στοιχεία και ντοκουμέντα, με βάθος στο πνεύμα και κυρίως στην σημασία τους στην καθημερινή δράση τότε και τώρα. Δυνατό φιλοσοφικά συνάμα και κοινωνικό αφήγημα. Με γλαφυρότητα αλλά και οξύτατη φραστική πολεμική για τις πλατωνικές θεωρίες σε σχέση και σύγκριση με τις κοινωνικές τους χρήσεις από τις εξουσίες. Όνομα και πράγμα! Άλλη ανάγνωση της Ιστορίας.
Ένας Πλάτων, που δεν τον έχετε ξαναδεί ή γνωρίσει, ιδεολογικά, φιλοσοφικά και πολιτικά ολόγυμνος, χωρίς περιστροφές και αρχαιολογικές, προγονοπληκτικές ζητωκραυγές, συγκαταβάσεις,, αποθεώσεις, αναμασήματα του «μέσου όρου» και της κοινά αποδεκτής «ψευδέστατης αλήθειας». Αρχαιόθεν φυσικά όλες αυτές οι ενστάσεις έχουν πολλαπλώς ειπωθεί είτε ως νύξεις είτε ως συγκροτημένες κριτικές στην πλατωνική φιλοσοφία. Άλλο πράγμα όμως να τις διαβάσεις όχι θεαματικά μόνο εμπλουτισμένες και μοναδικά συγκεντρωμένες αλλά κυρίως συγκερασμένες με την πράξη, την δράση, την υλική ζωή τότε και σήμερα. Εξαιρετική δουλειά του Κώστα Λάμπου με τα εργαλεία του Μαρξισμού και του ταξικού ορίζοντα. Ένα τόσο σημαντικό σε βάθος και σε περιεχόμενο έργο είναι κρίμα να το επιδαψιλεύουμε με αχρείαστες αλλά και περιττές φιοριτούρες αφαιρώντας από τον αναγνώστη του την απόλαυση αλλά και τον αιφνιδιασμό, την έκπληξη και-γιατί όχι;- την έντονη διαφωνία. Ως γνωστόν κάνεις εκπτώσεις από την ουσία του, όταν προσπαθείς να περιγράψεις με ωραία λόγια κάτι μεστό και άκρως ενδιαφέρον.
Η διαφωνία μας, άλλωστε, έγκειται μόνο στο πολεμικό ύφος, που διακατέχεται το όλο έργο. Σε ποιο βαθμό και πώς αποδίδονται εκ των υστέρων προθέσεις στους φιλοσόφους ή στους καλλιτέχνες; Αυτά και άλλα αιχμηρά θέσαμε υπόψη και στον συγγραφέα έτσι ώστε παρακάτω θα μάθετε τις απαντήσεις του.
Δυο γραμμές μόνο για τον Κώστα Λάμπο και το αληθινά τεράστιο έργο του. Τον γνωρίσαμε συγγραφικώς μόλις πριν από δυο χρόνια. Προφανώς μεγάλη παράλειψη, αν διαβάσει κανείς την εργογραφία του και ιδιαίτερα την θεματογραφία, πλην και δεν τα ξέρουμε όλα και ποτέ δεν είναι αργά για πνευματικές ευωχίες! Πραγματικά τεράστια η συμβολή του στον προοδευτικό πνευματικό κόσμο για επίμαχα θέματα για τα οποία δεν μασάει ποτέ τα λόγια του, δεν τα στρογγυλεύει, με ό,τι αυτό και αν συνεπάγεται! Να περάσουμε, όμως, καλύτερα στην συνομιλία-συνέντευξη και κατόπιν τον λόγο έχει αποκλειστικά ο αναγνώστης του σφόδρα ριζοσπαστικού έργου, της απομυθοποίησης του πλατωνισμού ως εξουσιαστικού εργαλείου, πλέον εξαιρετικά σκουριασμένου και αναποτελεσματικού για τους χρήστες του, για τις αστικές εξουσίες.
– H πρακτική αξία του Πλατωνισμού ως φιλοσοφία και ως μορφή διαχείρισης της κοινωνίας, που ραγδαία μετατρέπεται σε αγέλη λυσσασμένων λύκων;
«Ως πλατωνισμός ορίζεται η μεταφυσική αντίληψη του Πλάτωνα για τον κόσμο, την ζωή και την κοινωνία, όπως αυτή διαχρονικά διατυπώνεται κύρια ως σωκρατισμός μέσα στα έργα του. Ο πλατωνισμός, από τη στιγμή, που ο Πλάτωνας επέλεξε να αρνηθεί την αρχαιοελληνική φυσική και ανθρωποκεντρική φιλοσοφική παράδοση που ξεκίνησε από τον Θαλή τον Μιλήσιο τον 7ο προς 6ο αιώνα, που υποστήριζε πως ο κόσμος μας είναι αυθύπαρκτος, φυσικός και υλικός και συνεπώς αισθητός, που μπορούμε να τον μελετήσουμε, να τον γνωρίσουμε και να ζήσουμε αρμονικά μαζί του. Αντίθετα ο πλατωνισμός από την στιγμή, που αυθαίρετα προσπάθησε να ερμηνεύσει τον πραγματικό φυσικό και κοινωνικό κόσμο με την μεταφυσική, ως νοητό, και τις υποτίθεται αρχέτυπες ιδέες του, έπαψε να είναι φιλοσοφική ανησυχία και λειτούργησε ως εξουσιαστική θεοκεντρική ιδεολογία. Ο Πλάτωνας, ως επίλεκτο μέλος της τάξης των ολιγαρχικών και φανατικός πολέμιος της άμεσης, στο μέτρο της εποχής της, αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ερμήνευσε θεοκεντρικά τον κόσμο, ανάγοντας την έννοια του, ανθρώπινου δημιουργήματος, θεού σε δημιουργό του κόσμου και της ζωής και σε φετίχ εξουσιαστή της ανθρώπινης κοινωνίας, γεγονός που αρνιόταν την ικανότητα της κοινωνίας να αυτοδιεύθυνεται και μάλιστα με βάση τον πρωταγόριο κανόνα, όπου “μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος”.
Έτσι, δια του “αγνώστου θεού” ως σύμβολο, φετίχ της ολιγαρχικής εξουσίας, η τάξη τού Πλάτωνα θα συνέχιζε να άρχει επί της κοινωνίας, με την βοήθεια της παρένθετης, μεταξύ κοινωνίας και εξουσίας, έννοιας του “θεού δημιουργού”, ώστε τα εγκλήματα τής κάθε εξουσίας να φορτώνονται στον τιμωρό “δημιουργό” ως “θεία δοκιμασία” εθελοδουλίας και υποταγής στην κοσμική εξουσία. Με αυτήν την έννοια ο πλατωνισμός έγινε η αγαπημένη “φιλοσοφία” όλων των διαχρονικών εξουσιαστών, επειδή ακριβώς έπαψε να λειτουργεί ως φιλοσοφία, αλλά ως “μαγικό σπήλαιο” και αποτελεσματική εξουσιαστική ιδεολογία, η οποία καθήλωσε πνευματικά τις κοινωνίες, κι όχι απλά για να υποφέρουν και να υπηρετούν, αλλά για να δίνουν ακόμα και την ζωή τους στους κατακτητικούς πολέμους των λυσσασμένων εξουσιών».
– Υπάρχει -ισμός, που παίζει ευεργετικό ρόλο; Δεν είναι κάθε φιλοσοφία ο φερετζές του κάθε εξουσιαστή να κοροϊδεύει τον όχλο-λαό;
«Δεν είναι η φιλοσοφία που “κοροϊδεύει τον λαό/όχλο”, αλλά ο πλατωνισμός, που ως εξουσιαστική ιδεολογία συμβάλλει στην υποβάθμιση της εργαζόμενης κοινωνίας σε “όχλο”, “πλήθη”, ή “μάζες”, έννοιες βαθύτατα προσβλητικές για ανθρώπινα όντα, που οραματίζονται και αγωνίζονται για έναν κάθε φορά καλύτερο κόσμο, τον κόσμο της κοινωνικής ισότητας. Συνεπώς δεν είναι κάθε φιλοσοφία “φερετζές της εξουσίας”, όπως ο πλατωνισμός. Το αντίθετο συμβαίνει μάλιστα, η φυσική φιλοσοφία, όπως την αντιλαμβάνονταν οι τόσο συκοφαντημένοι, από τον Πλάτωνα, φυσικοί φιλόσοφοι και συγκεκριμένα οι Σοφιστές, αλλά και ο πραγματιστής Αριστοτέλης, ο μεγαλύτερος ίσως φιλόσοφος όλων των αιώνων και θεμελιωτής σαράντα περίπου επιστημών, που είδε την φιλοσοφία ως μήτρα των επιστημών, που αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη της ιστορίας, σε συνέργεια με την έμπνευση και την δημιουργικότητα της εργασίας των εργαζόμενων κοινωνιών, των εκάστοτε δυνάμεων της εργασίας, της επιστήμης και του πολιτισμού».
– Είναι αρμοδιότητα του φιλοσόφου «ν’ αλλάξει τον κόσμο», προφανώς αφού επαρκώς τον ερμηνεύσει; Μπορεί οποιαδήποτε θεωρία να διορθώσει την κοινωνία;
«Τον κόσμο, με την έννοια της ανθρώπινης κοινωνίας, τον αλλάζουν σταδιακά και σχεδόν υποσυνείδητα οι άνθρωποι ως θεσμικά συγκροτημένες κοινωνίες μέσω της συνειδητής δράσης για την επιβίωσή τους, αλλάζοντας δημιουργικά και τον εαυτό τους, δημιουργώντας ταυτόχρονα τον πολιτισμό τους, και όχι οι φιλόσοφοι. Οι φιλόσοφοι, το πολύ, που μπορούν να κάνουν, είναι να εμπνέονται από την πραγματικότητα, τις ανάγκες και τα προβλήματα της εκάστοτε κοινωνίας και της αντίστοιχης ιστορικής εποχής και να προτείνουν λύσεις, τις οποίες, όμως, μόνο οι επιστήμες μπορούν να προτείνουν στις κοινωνίες, όπου ανάλογα με τον συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων πραγματοποιούνται συνολικά, μερικά ή και καθόλου, αφού οι εξουσιαστές κρίνουν ανάλογα με το τί τους συμφέρει. Ωστόσο ο Πλάτωνας ισχυρίστηκε, κρυπτόμενος πίσω από την μάσκα του Πλατωνικού Σωκράτη, πως “θεία αποστολή του ήταν να σώσει τον κόσμο από την Δημοκρατία και την δημαγωγία των σοφιστών”, προτείνοντας στις κοινωνίες να αναθέσουν την διακυβέρνησή τους στους φιλόσοφους, προσδοκώντας να κάνουν το ίδιο και οι Αθηναίοι, αναθέτοντας στον ίδιον την εξουσία. Επειδή, όμως, οι Αθηναίοι προτίμησαν την Δημοκρατία τους, με τις όποιες αδυναμίες της, ο Πλάτωνας έζησε και ξανάζησε την περιπέτεια των Συρακουσών, όπου κατάφερε, κατηγορούμενος ως συνωμότης, να θητεύσει στην φυλακή και να πουληθεί ως σκλάβος, αξίας 20 μνων.
– Όχι μόνο απέτυχε οικτρά ο Πλάτων αλλά και όλοι οι άλλοι φιλόσοφοι δεν μπόρεσαν…
«Το λάθος του πλατωνισμού βρίσκεται στο γεγονός πως όλα αυτά τα ανάθεσε στην “θεία πρόνοια”, δηλαδή στην αφηρημένη κοσμική εξουσία, αλλά αυτό δεν έβλαψε την εκάστοτε εξουσία. Έβλαψε όμως τον ανθρώπινο πολιτισμό, που με την βία, τους άδικους και αντικοινωνικούς ταξικούς νόμους και όλα αυτά τα παραμύθια, ξεστράτισε για να καταλήξει, περνώντας μέσα από βάρβαρες αυτοκρατορίες, σκοτεινούς Μεσαίωνες, θρησκείες και εξουσίες του μίσους με οροσειρές ανθρώπινων πτωμάτων και ωκεανούς αίματος, στην σημερινή καπιταλιστική βαρβαρότητα».
– Δεν μπόρεσαν τόσοι χαρισματικοί ηγέτες να φτιάξουν τον κόσμο και θα το κάνει ένας γραφιάς, ο φιλόσοφος;
«Τελικά, βρισκόμαστε μπροστά στην μοναδική ιστορική εμπειρία όπου η πηγή της ανθρώπινης τραγωδίας δεν είναι “το κακό το ριζικό μας, ούτε ο θεός, που μας μισεί”, αλλά η κοινωνική ανισότητα, που επέβαλλαν οι ταξικές εξουσιαστικές συμμορίες. Εμπειρία, που σταδιακά έγινε βεβαιότητα πως στο διαχρονικό καθεστώς της απάνθρωπης και καταστροφικής κοινωνικής ανισότητας μας βάζουν “εμπνευσμένοι ηγέτες” και καλαμαράδες “φιλόσοφοι” ιδεολόγοι της εξουσίας. Βεβαιότητα γίνεται σταδιακά, ωστόσο, και από εμάς τους ανθρώπους και από τις επιμέρους κοινωνίες και συνολικά η ανθρωπότητα πως δεν είναι κάποιοι “εμπνευσμένοι ηγέτες” ούτε και κάποιοι “θεοί”, που θα μας βγάλουν από αυτήν την βαρβαρότητα, που στις μέρες μας, στον 21ο αιώνα, απειλεί με εξαφάνιση το ανθρώπινο είδος και τον όποιο πολιτισμό του, αλλά εμείς οι ίδιοι ως άτομα συνειδητοποιημένα και ως κοινωνίες συνειδητοποιημένες».
– Πόσο επηρέασε στην ροή αιώνων τον κόσμο και την Ιστορία ο πλατωνισμός, η πολιτεία του σε επίπεδο σκέψης και κοινωνικής διαχείρισης;
«Ο πλατωνισμός επηρέασε καταλυτικά την ροή της ανθρώπινης ιστορίας, κύρια στο Δυτικό ημισφαίριο, γιατί λειτούργησε ως αποκλειστική συνταγή ολιγαρχικής, απολυταρχικής διακυβέρνησης, στοιχεία, που τα έφερε από την δεσποτική Ανατολή ο Πυθαγόρας και τα ενσωμάτωσε στην ιδεολογία του ο Πλάτωνας, μετά και από ένα μεγάλο ταξίδι του στην Αίγυπτο. Φέρεται να έγραψε τριάντα έξι έργα στην μορφή των διαλόγων. Στην ουσία πρόκειται για ένα είδος θεατρικών έργων, όπου ο Πλάτων ως συγγραφέας δημιουργεί με συγκεκριμένη σκοπιμότητα όλους τους χαρακτήρες, για να καταλήξει στα συμπεράσματα που αυτός ήθελε. Ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο ιστορικός όλων των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, επικαλούμενος πηγές σύγχρονων του Πλάτωνα, υποστηρίζει πως το κορυφαίο έργο του Πλάτωνα, η “Πολιτεία”, που μόλις υπαινιχθήκατε, δεν το έγραψε ο ίδιος, αλλά αποτελεί ανάλογα διασκευασμένη αντιγραφή παλιότερου έργου του Πρωταγόρα. Πράγμα που εξηγεί και το μίσος του Πλάτωνα κατά του Πρωταγόρα, που τον οδήγησε στο σημείο, όπως και πάλι μας πληροφορεί ο Διογένης Λαέρτιος, να συγκεντρώσει και να κάψει όλα τα βιβλία του Πρωταγόρα. Όπως έκανε, άλλωστε και με τα βιβλία του Δημόκριτου, προφανώς και όσων άλλων υποστήριζαν διαφορετικά από αυτόν πράγματα. Δεν είναι λίγοι οι παλιοί και οι σύγχρονοι φιλόσοφοι που χαρακτηρίζουν την “Ιδανική Πολιτεία” του Πλάτωνα , ως επιτομή ολιγαρχικής κοινωνίας και δεν είναι τυχαίο πως γι’ αυτό τον λάτρεψαν όλοι, μηδέ του Χίτλερ εξαιρουμένου, οι τύραννοι και φασίστες όλων των εποχών».
– Ο Μέγας Κωνσταντίνος έστησε, όμως, «θεό» τον Εβραίο Χρηστό και όχι τον Έλληνα Σωκράτη.
«Όσον αφορά στον Ρωμαίο αυτοκράτορα, τον γεννημένο στην Βρετανία και λεγόμενο Μεγάλο Κωνσταντίνο, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Imperator, Cesar Flavius Valerius Clavdius Aurelius Augustus Constantinus, (αρχικά Gustenyn, ή Custenin), η ιστορία αναφέρει πως για να μπορέσει να διοικήσει την αχανή, πολυφυλετική, πολυθρησκευτική, πολυθεϊκή και των πολλαπλών συγκρουόμενων αντιλήψεων και ταχυτήτων ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που εκτείνονταν από την Δύση μέχρι την Ανατολή και σπαράσσονταν από τοπικές εξεγέρσεις και από αυλικές ανταρσίες διεκδικητών του θρόνου του, κατανόησε, υποτίθεται, το 312, διά του μύθου του “εν τούτω νίκα”, την ανάγκη να δημιουργήσει μια νέα και ενιαία αυτοκρατορική ιδεολογία με την μορφή της λαϊκής θρησκείας, όπου όλοι οι υπήκοοί του θα είχαν “κοινό πατέρα τους τον υποτιθέμενο ‘θεό’’ και προστάτη τους τον ίδιον ως αυτοκράτορα και εκπρόσωπο του ανύπαρκτου “θεού”.
.jpg)
»Για το έργο αυτό επιστράτευσε τον πανούργο επίσκοπο Καισαρείας, τον Ευσέβιο και του ανάθεσε την κατασκευή της νέας αυτοκρατορικής ιδεολογίας, η οποία ολοκληρώθηκε με την λεγόμενη Πρώτη Σύνοδο που έγινε το 325 στην πόλη Νίκαια. Εντολή του “αυτοκράτορα” ήταν αυτή η ιδεολογία να αντιπροσωπεύει τόσο την ανατολική, όσο και την δυτική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο Ευσέβιος συγκέντρωσε, σύμφωνα με επίσημες πηγές 2.231 κείμενα φιλοσοφικών, θρησκευτικών και ιδεολογικών δοξασιών από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας, τα μελέτησε και κατάληξε σε μια σύνθεση, που υποτίθεται πως εξέφραζε ιδεολογικά ολόκληρη την αυτοκρατορία και την ονόμασε “Καινή Διαθήκη”, η οποία κυκλοφόρησε μέσω της οργανωμένης πια εκκλησίας σε όλη την αυτοκρατορία. Κάποια δυστοκία, που παρουσιάστηκε, κατά την διάρκεια της Συνόδου, αναφορικά με το όνομα του “θεού ιδρυτή” αυτής της θρησκείας, λύθηκε με παρέμβαση του ίδιου του αυτοκράτορα, με την επιλογή, μεταξύ των επικρατέστερων 5 από τα 15 ονόματα που είχαν μπει σε ψηφοφορία, του ονόματος Hesus Krisna, που σταδιακά εξελίχθηκε σε Jesus Christi. Σε τέτοιες συνθήκες γεννήθηκε ο Iουδαιοχριστιανισμός πλατωνικής και νεοπλατωνικής έμπνευσης και εξουσιαστικής, πυραμιδικής ρωμαιοαυτοκρατορικής λογικής και κοπής.
»Να μην ξεχνάμε πως πηγή όλων των αβρααμικών μονοθεϊστικών θρησκειών υπήρξε ο πλατωνισμός με το “μεγάλο ψέμα” και την θεωρία του περί “των ιδεών”, “της ιερής και αθάνατης ψυχής” και “της μετά θάνατο ζωής”, με την οποία παγίδεψε, αποηθικοποίησε και εκτραχήλισε, κύρια δια της PAX ROMANA, του σκοτεινού Μεσαίωνα, των “θρησκευτικών πολέμων” και την αποικιοκρατία, τον “Δυτικό άνθρωπο” εισάγοντας μια ακατανόητη θεωρητική “μεταφυσική ηθική”, που επιτρέπει κάθε έγκλημα, φτάνει να μετανοήσεις, σε βάρος της κατακτημένης και ήδη εφαρμοζόμενης γήινης κοινωνικής ηθικής, “είμαστε αδέρφια, είμαστε ίσοι, συνεργαζόμαστε για να υπάρχουμε” “μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν” κ.λπ., κ.λπ.».
– Τί άλλο είναι οι θεωρίες του Πλάτωνα, πέρα από ανάπηρη, ανόητη ουτοπία;
«Ο Πλάτωνας, πρώτος συστημικός θεολόγος, όπως ορθά αποκλήθηκε, παρουσίασε τον δικό του μυθόπλαστο πλατωνικό Σωκράτη ως θεόσταλτο, που καμιά ουσιαστική σχέση δεν είχε με τον Αθηναίο μαρμαροτεχνίτη Σωκράτη του Σωφρονίσκου, που καταδικάστηκε από την Ηλιαία για συνωμοτική πολιτική συνεργασία και ανατρεπτική δράση του με τους ολιγαρχικούς, που υπονόμευαν την Αθηναϊκή Δημοκρατία συνεργαζόμενοι με τους Σπαρτιάτες ακόμα και με τους Πέρσες. Ο Πλάτωνας, ως το “μυαλό” των ολιγαρχικών αξιοποίησε, δεκαετίες μετά τον θάνατο τού ομοϊδεάτη του Σωκράτη του Σωφρονίσκου, για ταξικούς πολιτικούς λόγους τον θάνατό του, για να κατασκευάσει τον μάρτυρα και προφήτη της θρησκείας του, για την περίπτωση που θα κατάφερνε να κυβερνήσει κάποια χώρα. Αλλά για τον Ρωμαίο αυτοκράτορα ο πλατωνικός Σωκράτης δεν σήμαινε τίποτα, σε αντίθεση με τους περισσότερους ολύμπιους “θεούς”, που ήταν στον κατάλογο των υποψήφιων “θεών”
»Τελικά ο πλατωνισμός δεν κατάφερε μόνο να γίνει απενοχοποιητική ιδεολογία όλων των εξουσιαστικών εγκλημάτων στον χώρο και στον χρόνο, αλλά ως τέτοιος εμπόδισε συστηματικά την ελεύθερη ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, πλην φυσικά των τομέων που ενίσχυαν την εκάστοτε εξουσία. Αυτός ήταν άλλωστε ο λόγος, που ο Αριστοτέλης, αναφώνησε το: “Φίλος μεν ο Πλάτων, φιλτάτη όμως η αλήθεια” και διαφώνησε με τον Πλάτωνα και τον πλατωνισμό και ίδρυσε δική του Σχολή, το Λύκειο. Αποτέλεσμα της θεμελιακής διαφωνίας μεταξύ Αριστοτέλη και Πλάτωνα περί κόσμου, θεού, ψυχής, κοινωνίας και μεταθανάτιας ζωής ήταν η σύγκρουσή του με τους διαδόχους του Πλάτωνα, στην Ακαδημία, να φτάσει στο σημείο να αναγκαστεί ο Αριστοτέλης να φύγει νύχτα από την Αθήνα και να καταλήξει στην Χαλκίδα, όπου και πέθανε το 322 της παλιάς χρονολόγησης».
– Είναι διέξοδος, λύση στην σκέψη και δράση, στον ολιγαρχικό, και ραδιούργο Πλάτωνα, σε κάθε ιδεαλιστή φιλόσοφο, η προβολή, αποθέωση της «Άμεσης Αθηναϊκής Δημοκρατίας», ενός από τα πιο ταξικά συστήματα, δουλοκτητικό και για τα δεδομένα της εποχής ιμπεριαλιστικό;
«Η Άμεση Αθηναϊκή Δημοκρατία ήταν μια πρώιμη αναλαμπή ενός ουμανιστικού πολιτισμού που προσπαθούσε σε ανώριμες ακόμα, και ιδιαίτερα αντίξοες, συνθήκες να γεννηθεί και δεν νομίζω πως “αποθεώθηκε” από κανέναν σοβαρό μελετητή. Όμως σε σύγκριση με όλα τα υπόλοιπα συστήματα διακυβέρνησης της εποχής της υπήρξε πράγματι κάτι ιδιαίτερα ξεχωριστό. Το γεγονός ότι, αποτέλεσε το διαχρονικό πρότυπο μελέτης και αναφοράς, σχετικά με βασικές αρχές κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης, όπως η, δια της κλήρωσης εναλλαγή όλων των Πολιτών στα όργανα διακυβέρνησης της Αθηναϊκής Πολιτείας, που συνοδεύονταν από τα δικαιώματα της ισονομίας, της ισοπολιτείας, της ισηγορίας, του άμεσου ελέγχου, της ανάκλησης, και της λογοδοσίας, εκτιμώ πως αποκαλύπτει την αξία της ως πραγματικά δημοκρατικό σύστημα κοινωνικής αμεσοδημοκρατικής αυτοδιεύθυνσης.
Σε όλη αυτήν την προσπάθεια, που άρχισε με τις μεταρρυθμίσεις του Θησέα, το πρόσωπο που ενώνει την αρχαϊκή με την αρχαία εποχή, όπου για πρώτη φορά οργανώθηκε πολιτικά κοινωνία, και συνεχίστηκε με μια σειρά από φωτισμένους νομοθέτες και κυβερνήτες μέχρι τον “χρυσό αιώνα” και την “εποχή του Περικλή”, η Άμεση Αθηναϊκή Δημοκρατία, δέχτηκε δυο πολύ σοβαρά πλήγματα. Το πρώτο ήταν η για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας θέσπιση από τον Σόλωνα, του δικαιώματος της “δίκαιης ανισότητας”, της ατομικής ιδιοκτησίας, πάνω στην, μέχρι τότε δημοτική και εκ περιτροπής καλλιεργούμενη με την μέθοδο του αναδασμού, γη, όπως ονόμασε τις μεταρρυθμίσεις του ο ίδιος, που οδήγησε στην διάσπαση της παραγωγικής βάσης της κοινωνίας, κατά συνέπεια και της ίδιας της κοινωνίας σε καταστροφικά αντικρουόμενες τάξεις. Και το δεύτερο ήταν πως κύρια ο Πλάτωνας και για διαφορετικούς λόγους ο Αριστοτέλης, κατασυκοφάντησαν την Αθηναϊκή Δημοκρατία υπέρ της αριστοκρατικής ολιγαρχίας ό ένας και της μοναρχίας άλλος, μέχρι που τελικά κατέρρευσε και εξαιτίας των δικών της αντιθέσεων και αντιφάσεων, όπως αυτές που μόλις αναφέρατε».
– Δουλεύαν δεκάδες χιλιάδες δούλοι να φιλοσοφούν 20.000 αργόσχολοι! Θετικό στον Πολιτισμό αλλά αντικοινωνικό για τους ζώντες τότε, αναλόγως, βέβαια, αν ήσουν δούλος ή πολίτης…
«Όμως δεν μπορεί και δεν πρέπει κανείς να ξεχάσει πως κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι επιστήμες, ο πολιτισμός και η ιδέα της άμεσης κοινωνικής δημοκρατικής αυτοκυβέρνησης, που στις μέρες μας προβάλλει ως μόνη εναλλακτική λύση απέναντι στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Όπως επίσης δεν μπορούμε και δεν πρέπει να ξεχάσουμε πως ενώ οι Σοφιστές προετοίμαζαν το έδαφος για την κατάργηση της δουλείας, ο Πλάτωνας δεν μπορούσε να φανταστεί ούτε την ιδανική του Πολιτεία χωρίς δούλους. Τέλος δεν μπορούμε να ξεχάσουμε πως χάρη στους δούλους χτίστηκαν Παρθενώνες και το σπουδαιότερο χάρη στην εθελοντική τους στράτευση κατά των Περσών κρατήθηκε μακριά από την Ευρώπη ο ανατολικός δεσποτισμός και δόθηκε η ευκαιρία για την όποια διαφορετική ανάπτυξη της Δύσης. Παρ’ όλα αυτά η δουλοκτησία κράτησε μέχρι τον 17ο και 18ο αιώνα, η δε δουλεία με τα πολλά πρόσωπα διαρκεί ακόμα και περιμένει την κοινωνική ισότητα μεταξύ όλων των ανθρώπων για να καταργηθεί».
– Οξύτατη, ακραία πολεμική στην γλώσσα. Η αλήθεια είναι ότι παραθέτετε πολλά, σημαντικά στοιχεία, ο λόγος σας είναι ακριβής, εμπεριστατωμένος, γλαφυρός και με ξεχωριστό ενδιαφέρον, αλλά δεν μας βρίσκει σύμφωνους η πολεμική.
«Έχτε δίκιο. Η κριτική, που ασκώ, ως αμυνόμενος απέναντι στον Πλάτωνα και κύρια στο σύστημα, που θεμελιώθηκε πάνω στον πλατωνισμό είναι οξεία, όπως και η γλώσσα του βιβλίου είναι άκρως πολεμική. Αλλά θεωρώ πως, απέναντι στην βαρβαρότητα των συστημάτων της κοινωνικής ανισότητας, των ρατσισμών, του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, της άγριας αλλοτρίωσης, των απάνθρωπων και καταστροφικών πολέμων, για να πλουτίζει προκλητικά δια της αδικίας και της ωμής βίας το 1% σε βάρος του 99% της ανθρωπότητας, δεν οφείλουμε να ”στρέψουμε και την άλλη πλευρά”. Και φυσικά δεν ταιριάζουν αβρότητες, ψεύτικες αστικές ευγένειες και παρόμοιες υποκρισίες. Άλλωστε η γλώσσα της τεκμηριωμένης αλήθειας δεν είναι ποτέ πολεμική, επειδή ακριβώς είναι η α-λήθεια που προστατεύει από την λήθη των εγκλημάτων του πλατωνισμού, ως ηθικού αυτουργού τόσων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Τρανότατο παράδειγμα οι γενοκτονίες, από τις οποίες ενώ είναι γεμάτη η μέχρι τώρα ανθρώπινη ιστορία, όμως ολόκληρη ανθρωπότητα παραμένει αφιονισμένη, μουδιασμένη και αδρανής απέναντι στις γενοκτονίες, που συντελούνται σήμερα στην Παλαιστίνη, στην Ουκρανία, στο Σουδάν, αλλά και άλλες στο πεδίο της απόλυτης φτώχειας και της πείνας και γι’ αυτό “λιγότερο δημοφιλείς”, γιατί το σύστημα παραπληροφόρησής μας δεν τις παρουσιάζει ως “θέαμα”. Όλα αυτά δεν φτάνει να τα χρεώνουμε μόνο στους “κακούς ηγέτες” και στους “πιστούς οπαδούς” τους, που σκοτώνουν “απίστους” και άπιστοι είναι όλοι οι οπαδοί των άλλων δογμάτων, και να αφήνουμε στο απυρόβλητο τους ηθικούς αυτουργούς, που με τις αεροθεωρίες τους τα προκάλεσαν. Όταν, όμως, ξεχνούμε την ύπαρξη και την δράση του κακού και δεν το καταργούμε, τότε υποχρεωνόμαστε να το ξαναζήσουμε στον υπέρτατο βαθμό.
»Στο σημείο, που έχει φτάσει η ανθρωπότητα, οι ψεύτικες ευγένειες περιττεύουν και το ζητούμενο παραμένει ένας καλύτερος κόσμος, που για να είναι καινούργιος και ανθεκτικός, πρέπει να στηριχθεί στην επιστημονικά έγκυρη και κοινωνικά χρήσιμη γνώση, απαλλαγμένη από σκοταδιστικούς μύθους και εξουσιαστικές ιδεολογίες. Διαφορετικά η ανθρωπότητα δεν θα βγει ποτέ από το στάδιο της εξουσιαστικής προϊστορίας της για να μπει στο στάδιο της δικής της πραγματικής ιστορίας, στον πολιτισμό της κοινωνικής ισότητας και του αταξικού οικουμενικού ουμανισμού με την μορφή της αμεσοδημοκρατικής κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης, για να εκλείψουν οι λόγοι των πολέμων, συνεπώς και της πολεμικής γλώσσας, υπέρ της γλώσσας της αλήθειας, της αναλογικής κοινωνικής ισότητας, της συνεργασίας, της αιώνιας ειρήνης και της αξιοπρέπειας».
– Διανοητές, φιλόσοφοι, καλλιτέχνες κάνουν μεταξύ τους σκληρό πόλεμο; Μπορεί να αποδίδουν εις εαυτούς και αλλήλους ύποπτες και κακές προθέσεις, ματαιοδοξία, ιδιοτέλεια και τα ρέστα;
«Όλα όσα αναφέρετε σχετικά με τους διανοητές, τους φιλόσοφους, τους καλλιτέχνες, αλλά και για τους περισσοτέρους συνανθρώπους μας, ότι βρίσκονται σε έναν ατέλειωτο μεταξύ τους σκληρό πόλεμο, με βρίσκουν απόλυτα σύμφωνο. Άλλωστε ως φιλόσοφοι παρουσιάζονται και εκείνοι που οραματίζονται υπερανθρώπους, μετανθρώπους, μεταλλαγμένους στρατηγούς και στρατιώτες και τεχνονοήμονα ανθρωπορομπότ, αλλά χωρίς ανθρωποσύνη, οπότε μιλάμε για εγκληματίες, γιατί ως τέτοιοι θα κριθούν από την ιστορία, όπως και οι προπάτορές τους. Όμως κανένας μας δεν φέρνει τίποτα από αυτά μαζί του, όταν γεννιέται, εκτός από την ευγνωμοσύνη και την αγάπη για όσους μας φρόντισαν, μας μεγάλωσαν και μας αγάπησαν. Όλα τα άλλα, όπως θρησκείες του μίσους, ιδεολογίες της καταστροφής, προλήψεις, δεισιδαιμονίες και νευρώσεις τα κληρονομήσαμε από το κοινωνικό σύστημα το οποίο, άλλοι πριν από εμάς το παραμόρφωσαν προς το δικό τους συμφέρον, που, με το που γεννιόμαστε μας θέτει σε τροχιά ενός διαρκούς “πολέμου όλων εναντίον όλων” με κορυφαία… αξία το “ο θάνατός σου η ζωή μου”.
Αλλά αυτό δεν είναι αντάξιο του Ανθρώπου, ούτε και η “μοίρα” της ανθρωπότητας και μπορούμε να το αλλάξουμε. Υπάρχουν και αξίες, όπως αυτές:
· Είμαστε όλοι παιδιά της ίδιας μάνας, της γήινης βιόσφαιρας, την οποία πρέπει να προστατέψουμε από την καταστροφική κερδοσκοπική λεηλασία του μανιακού κεφαλαίου.
· Είμαστε διαφορετικοί αλλά ίσοι, συνεργαζόμαστε αλληλέγγυοι, μοιραζόμαστε, ο “ένας για όλους και όλοι για τον έναν”
· “Καθένας προσφέρει ανάλογα με τις δυνατότητές του και απολαμβάνει ανάλογα με τις ανάγκες του”.
· Οι αξίες των κοινών αγαθών, της ειρηνικής συμβίωσης των ανθρώπων, της ειρηνικής συνύπαρξης των Λαών.
· Η αγάπη είναι ζήτημα αμοιβαιότητας στην πράξη και όχι αερολογιών και από άμβωνες υποκρισίες.
· Και οι αξίες του κοινού μετακαπιταλιστικού μέλλοντος σε συνθήκες οικουμενικού αταξικού ουμανισμού».
– Μια ακόμα ουτοπία θα έλεγε ο… δικηγόρος του διαβόλου!
«Όμως χάρη στις περισσότερες από αυτές τις αξίες το ανθρώπινο είδος κατάφερε να βγει από τις σπηλιές, να επιβιώσει και να εξελιχθεί. Χάρη στις παραπάνω και πολλές άλλες ακόμα, η ανθρωπότητα βρίσκεται στο πέρασμα από τον μονοδιάστατο, onedimensional homo economicus individualis στον multidimentional homo humanisticus universalis, στον ολοκληρωμένο συμπαντικό άνθρωπο, στην ολοκληρωμένη πλανητική και συμπαντική ύπαρξη και κοινωνία. Ας επιτρέψουμε σε αυτές να μπουν δημιουργικά στο προσκήνιο της Ιστορίας και με την μορφή της σύγχρονης άμεσης/αταξικής δημοκρατίας, αν θέλουμε να συνεχίσουμε να επιβιώνουμε και να ζούμε πολιτισμένα και ειρηνικά, ως νόημα, συνείδηση και στολίδι του αυθύπαρκτου, αναρχοατελεύτητου και μεγαλοπρεπούς Σύμπαντος. Οι διαχρονικές δυνάμεις της εργασίας, της επιστήμης και του πολιτισμού δημιούργησαν όλες τις αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις, που καθιστούν και αυτήν την “ουτοπία” εφικτή πραγματικότητα. Ας τολμήσουμε, γκρεμίζοντας ακόμα και με πολεμική γλώσσα κάθε αυθεντία του μίσους και σύμβολο του κακού, αφού πρώτα αποπλατωνιστούμε για να μην σωκρατίζουμε και σωκρατιζόμαστε. “Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία”! Όλα τα άλλα δεν είναι παρά συστημική μιζέρια, υπνωτικό για εθελόδουλους και παραιτημένους».
***
Ο Κώστας Λάμπος,
• γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Γαβαλού Αιτωλοακαρνανίας, από ακτήμονες αγρότες γονείς με καταγωγή από τη Ελατόβρυση της ορεινής Ναυπακτίας,
• σπούδασε εργαζόμενος οικονομικές επιστήμες στη Ζυρίχη, στην Αθήνα και στο Βερολίνο όπου και
• ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ της Σχολής Οικονομικών Επιστημών του Freie Universität BERLIN.
.png)
Δίδαξε
• στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης, (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας),
• στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και
• στο ΤΕΙ Αθήνας (Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής).
Διετέλεσε:
• εκδότης και διευθυντής του Περιοδικού ΟΥΜΑΝΙΣΤΗΣ, από το 1965 μέχρι το 1967 που απαγόρευσε την κυκλοφορία του η Χούντα,
• πρόεδρος της Κεντρικής Διοίκησης του Οικονομικού Επιμελητήριου Ελλάδας (1986-1989),
• Διευθύνων Σύμβουλος στην Ανώνυμη Αγροτική Ασφαλιστική Εταιρία Ζωής και Υγείας, του Ομίλου Εταιρειών της ΑΤΕ (1993-1996)
• διευθυντικό στέλεχος της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας (1984-2004).
• Πήρε μέρος σε δεκάδες επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έχει ένα πλούσιο συγγραφικό έργο.
Α. Κυριότερα έργα του είναι:
1. Unterentwicklung, Akkumulationskanäle und Kapitalbildungsmöglichkeiten in den unterentwickelten Agrarländern, F.U. Berlin, Oktober 1974.
2. Ιμπεριαλισμός και Υπανάπτυξη, Βερολίνο 1975.
3. Μετανάστευση. ‘Ευλογία’ ή Κατάρα; Βερολίνο 1978.
4. Abhängigkeit und fortgeschrittene Unterentwicklung dargestellt am Beispiel der Landwirtschaft Griechenlands R. G. Fischer Verlag, F/M 1981.
5. Εξάρτηση, προχωρημένη υπανάπτυξη και αγροτική οικονομία της Ελλάδας, ΑΙΧΜΗ, Αθήνα 1983.
6. Συνεταιρισμοί και Ανάπτυξη, ΚΟΧΛΙΑΣ, Αθήνα 1982, ΗΛΙΑΝΘΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1989 και Εκδόσεις ΤΥΠΟΘΗΤΩ-ΔΑΡΔΑΝΟΣ, Αθήνα 1999
7. Από την κρίση στην υπέρβαση του Ελληνικού Περιφερειακού Καπιταλισμού, ΑΙΧΜΗ, Αθήνα 1988.
8. Συντεταγμένες Εθνικής Αγροτικής Ανασυγκρότησης, ΗΛΙΑΝΘΟΣ, Αθήνα 1991.
9. Η Ζεύξη Ρίου-Αντιρρίου και οι εχθροί της ανάπτυξης, Αθήνα 1992.
10. Εισαγωγή στον Οικονομικό Προγραμματισμό, ΗΛΙΑΝΘΟΣ, Αθήνα 1996.
11. Αμερικανισμός και Παγκοσμιοποίηση, Οικονομία του Φόβου και της παρακμής, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.
12. Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον Ουμανισμό, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.
13. Ποιος φοβάται το υδρογόνο; Η επανάσταση του υδρογόνου, η ελεύθερη ενέργεια και η απελευθέρωση της ανθρωπότητας από τα ορυκτά καύσιμα και την καπιταλιστική βαρβαρότητα, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2013.
14. Αταξική Δημοκρατία και Οικουμενικός Ουμανισμός, στο: Η Άμεση Δημοκρατία στον 21ο αιώνα. Αναζήτηση της ουσίας πέρα από μύθους και ιδεολογήματα, (Επιμέλεια, πρόλογος και συμμετοχή), ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2013.
15. Θεός και Κεφάλαιο. Δοκίμιο για τη σχέση μεταξύ θρησκείας και εξουσίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2015 και 2η έκδοση 2016.
16. Η γέννηση και ο θάνατος της ατομικής ιδιοκτησίας. Η ατομική ιδιοκτησία ως μήτρα βίας, εξουσίας, ανισότητας, εγκληματικότητας, σκοταδισμού και ανηθικότητας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2017.
17. Σκέψεις για μια οικονομία της κοινωνικής ισότητας και της ελευθερίας, στον: Συλλογικό τόμο: Ένας καλύτερος κόσμος είναι εφικτός. Να θεμελιώσουμε τον πολιτισμό της κοινωνικής ισότητας, (Επιμέλεια, πρόλογος και συμμετοχή), ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2020.
18. Social in-Equality and Classless Humanism. An Essay on the political Philosophy of Praxis, ON TIME BOOKS, LONDON 2020.
19. Εικόνες, σταθμοί και μνήμες (1939-2022), ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2022.
20. Διαδρομές ζωής, σελίδες ιστορίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2022.
21. Τοξικές Θεσμίσεις, Ταυτότητες, Κοινωνίες, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2022
22. Κοινωνική αν-Ισότητα και Αταξικός Ουμανισμός. Ένα δοκίμιο πολιτικής φιλοσοφίας της πράξης, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2023, 2η έκδοση 2025.
23. Ο Πλατωνισμός ως εξουσιαστική ιδεολογία. Η άλλη ανάγνωση της ιστορίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2024.
24. Επιστήμες και Εξουσία. Οι επιστήμες ως γλώσσα και ιδεολογία της εξουσίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2025.
Β. ΣΥΜΜΕΤΟΧΕΣ
1. Η αναβάθμιση των οικονομικών σπουδών και οι κοινωνικές εξελίξεις στην Ελλάδα, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ, Αθήνα 1984.
2. Αγροτικός τομέας: Επίκαιροι προβληματισμοί, ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ, Αθήνα 1985.
3. Προβλήματα Αγροτικής οικονομίας. Προοπτικές της Οικονομικής Σχολής Αγρινίου, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ, Αθήνα 1986.
4. Προοπτικές κι προϋποθέσεις ανάπτυξης της σύγχρονης Ελληνικής γεωργίας, Πρακτικά του Πρώτου Αναπτυξιακού Συνεδρίου Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας, Πάτρα 1989.
5. Η οικονομική θεωρία ως μεταφυσική εξουσιαστική ιδεολογία, στο: Οικονομική Θεωρία. Αναζητώντας και διαπιστώνοντας. Τιμητικός τόμος για τον ομότιμο Καθηγητή Οικονομικής Θεωρίας, Γεώργιο Χατζηκωνσταντίνου, ΤΖΙΟΛΑΣ, Θεσσαλονίκη 2021.
Γ. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Αλεξάντερ Σ. Νηλ, Θεωρία και Πράξη της αντιαυταρχικής Εκπαίδευσης, ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗΣ, Αθήνα 1972 και ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2020.
Δ. ΛΟΙΠΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ. Δεκάδες μελέτες του έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και σε πολλές ξένες γλώσσες και εκατοντάδες άρθρα του φιλοξενούνται στον ημερήσιο και περιοδικό, έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο.
ΠΗΓΗ: https://biblionet.gr/k%C3%B3stas-l%C3%A1mpos-c35266,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου