Άτομο, ατομική ιδιοκτησία και ο μύθος περί ελευθερίας και ασφάλειας

Άτομο, ατομική ιδιοκτησία και ο μύθος περί ελευθερίας και ασφάλειας[1]

Γράφει ο Κώστας Λάμπος

claslessdemocracy@gmail.com,

 

Το γεγονός της ατομικής ιδιοκτησίας σε παγώνει για πάντα

στο «Εγώ» και σε διώχνει για πάντα από το «Εμείς».

Τζον Στάινμπεκ^[2]

Αν είμαι ό,τι έχω και αν ό,τι έχω έχει χαθεί,

τότε ποιος είμαι;

Έριχ Φρομ^[3]

Η ιδιοκτησία σκλαβώνει. Ανήκεις

σε ό,τι σου ανήκει.

Νίκος Δήμου^[4]

Με τον όρο ατομική θεωρία στη Φυσική, οι θεμελιωτές της Λεύκιππος και Δημόκριτος, στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τη λειτουργία της Φύσης και του κόσμου, υποστήριξαν πως η ύλη, άρα και ο κόσμος, συγκροτείται από άπειρο πλήθος στοιχειωδών αδιάσπαστων, άτμητων σωματιδίων. Έκτοτε αυτή η θεωρία επιβεβαιώνεται απόλυτα, εμπλουτίζεται συνεχώς και συμπληρώνεται από τη σύγχρονη επιστήμη. Ας κρατήσουμε μόνο δύο έννοιες, ότι ο κόσμος αποτελείται από άτομα και ότι τα άτομα δεν επιδέχονται περαιτέρω τομή και αλλοίωση της οντότητάς τους, διευκρινίζοντας ότι η «σχάση, η διάσπαση του ατόμου» δεν είναι τομή σε μικρότερα άτομα, αλλά βίαιη μετατροπή της ύλης σε ενέργεια.

Ο Αριστοτέλης, όπως είναι γνωστό, υποστήριζε ότι «το Όλον είναι πρότερο από τα μέρη», που σημαίνει ότι το τετράποδο ζώον έγινε δίποδο και σκεπτόμενος άνθρωπος μέσα στην αγέλη, στη συλλογικότητα που συσσώρευε εμπειρίες γενεών, Γνώση και φαντασία, με τις οποίες εξελίχθηκε σταδιακά σε ομάδα-κοινότητα, σε κοινωνία και δεν συνέβη το αντίστροφο, δηλαδή ότι το ζώον έγινε από μόνο του άνθρωπος και στη συνέχεια αυτό συγκρότησε την κοινότητα. Οι συνήγοροι της ατομικής θεωρίας στην κοινωνία παραγνωρίζουν αυτή την πραγματικότητα και εντελώς αυθαίρετα υποστηρίζουν ότι το άτομο, δηλαδή ο άνθρωπος, προηγείται της κοινωνίας και συνεπώς είναι τάχα μοναδικός[5], ανεξάρτητος από τον κόσμο του, δηλαδή από την κοινωνία του, και ότι η απόκτηση ατομικής ιδιοκτησίας αποτελεί θεμελιακό, φυσικό και ιερό δικαίωμα του ατόμου, γιατί τάχα η ατομική ιδιοκτησία προσφέρει στον κάτοχό της ασφάλεια και ελευθερία. Με τέτοια παραμύθια συνεπικουρούμενα από την όποια θρησκευτική πανούκλα καταφέρνουν να αποκόπτουν το άτομο από την κοινωνία, από το Εμείς του, δηλαδή, από τον φυσικό του χώρο που του προσφέρει ασφάλεια και ελευθερία ως εγνωσμένη αναγκαιότητα και να μετατρέπουν κάποιους λίγους σε ασύδοτους λύκους και τους πολλούς σε σφαχτάρια πρόβατα.

Η πραγματικότητα όμως φαίνεται να είναι πολύ διαφορετική, γιατί το κοινωνικό, όπως και το φυσικό, άτομο οφείλει την ύπαρξή του στον κόσμο του, δηλαδή σε ένα πλήθος οργανωμένων ατόμων, σε κάποιο Εμείς, από το οποίο αντλούν το Εγώ τους. Η ολιστική κοινωνιολογική προσέγγιση «δεν θεωρεί κατά κανένα τρόπο ότι οι κοινωνικές ολότητες σύγκεινται από τα επιμέρους άτομα, αλλά αντίθετα κατανοεί το άτομο ως μέλος του κοινωνικού συνόλου. Δεν υπάρχουν απομονωμένα, συγκεντρωμένα στον εαυτό τους άτομα που συνέρχονται σε κοινωνία με σύμβαση την πραγμάτωση των ατομικών τους σκοπών, αλλά “συναρθρώνεται” το σύνολο του συλλογικού όντος και τα χωριστά άτομα αντλούν μόνο από αυτό την υπόστασή τους. […] Θεωρίες περί φυσικού δικαίου και “κοινωνικού συμβολαίου” αποτελούν παραδείγματα ατομιστικού τρόπου σκέψης»^[6]. Και ενώ το «φυσικό άτομο» δεν διεκδικεί να αποκοπεί από τον κόσμο του και πολύ περισσότερο δεν διεκδικεί να αποσπάσει τμήμα του κόσμου του και να το καταστήσει «προσωπική» του ιδιοκτησία, οι θεωρητικοί του «κοινωνικού άτμητου ατόμου» αυθαιρετούν υποστηρίζοντας ότι το υποτιθέμενο άτομό τους, ο άνθρωπος, μπορεί να αποσπά από την κοινωνία του και να καθιστά ατομική του ιδιοκτησία όσα άλλα άτομα μαζί με όσο μεγαλύτερο τμήμα της Φύσης μπορεί, για να νιώσει ασφάλεια και ελευθερία. Το γεγονός ότι τα υπόλοιπα άτομα χάνουν με αυτόν τον τρόπο την ασφάλεια, την ελευθερία αλλά και την κοινωνική και ατομική τους υπόσταση φαίνεται να μην ενδιαφέρει τους κατασκευαστές αυτής της ψευτοθεωρίας.

Φαίνεται όμως ότι και τα άτομα που απέκτησαν με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο ατομική ιδιοκτησία δεν κατάφεραν να νιώσουν ασφαλή και ελεύθερα, όχι γιατί τα απειλούν οι χειραγωγημένοι δούλοι τους και οι στρατιές των παραιτημένων, μοιρολατρών ακτημόνων, αλλά γιατί η ατομική ιδιοκτησία τους απειλείται από άλλες ατομικές ιδιοκτησίες που λυσσασμένα θέλουν να μεγαλώσουν τρώγοντας τις άλλες για να αισθάνονται πιο ασφαλείς και περισσότερο ελεύθεροι οι κάτοχοί τους. Αυτός ο ανταγωνισμός μεταξύ ατομικών ιδιοκτησιών, δηλαδή μεταξύ κεφαλαίων, τελικά κάνει τους κατόχους τους περισσότερο ανασφαλείς και λιγότερο ελεύθερους, γιατί κάθε στιγμή βλέπουν κάποιον από τους ομοίους τους να τους απειλεί ή να πτωχεύει, να απαλλοτριώνεται από τους ανταγωνιστές του ή να οδηγείται στη φυλακή για χρέη, και για να επιβιώσουν γίνονται μοναχικότεροι, επιθετικότεροι και όλο και περισσότερο αντικοινωνικοί και δυστυχισμένοι, που σημαίνει ότι γίνονται υπηρέτες εγωιστικών ψευδαισθήσεων και πραγμάτων που τους ρημάζουν τη ζωή.

Χάνοντας τον συναισθηματικό, τον κοινωνικό, τον πνευματικό, τον ιστορικό συλλογικό πλούτο τού Εμείς, αναζητούν την ευτυχία, την ασφάλεια, την ελευθερία στον ιδιωτικό υλικό πλούτο τού Εγώ, που σε σύγκριση με αυτόν των ανταγωνιστών είναι πάντα λίγος και πρέπει να μεγαλώσει με κάθε τρόπο, ακόμα και με το έγκλημα και με τον πόλεμο. Η γκλαμουριά, η πολυτέλεια, η «χρυσόσκονη» και η προκλητική σπατάλη συμπληρώνονται από στρατιές καλοπληρωμένων σωματοφυλάκων, από την απομόνωση, την έκλυτη ζωή και την ευρύτατη χρήση ουσιών και οινοπνεύματος, για να νιώσουν λίγη ασφάλεια και να υποκαταστήσουν την ευτυχία που τους λείπει. Αδυνατούν ακόμα και να γελάσουν αυθόρμητα, γιατί οι φροντίδες της ατομικής ιδιοκτησίας τους τούς στέρησαν την ικανότητα να γελούν, να αγαπούν και να ερωτεύονται χωρίς να «νικούν», χωρίς να πλουτίζουν και χωρίς τη βοήθεια ουσιών.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ, ασκώντας αυστηρή κριτική στη φιλοσοφία και στη λειτουργία της αστικής κοινωνίας, χαρακτήριζε μίζερα, νευρωτικά τα άτομα με επίμονη και σταθερή επιδίωξη απόκτησης ατομικής ιδιοκτησίας και υλικών πραγμάτων, και ο Έριχ Φρομ συμπληρώνει: «Το άτομο που ασχολείται αποκλειστικά με την κατοχή και απόκτηση υλικών πραγμάτων, είναι νευρωτικό. Από αυτό θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι και η ίδια η κοινωνία […] είναι μια κοινωνία άρρωστη».^[7]

Η ατομική ιδιοκτησία επιβάλλει τελικά πάνω στο άτομο τις δικές της ιδιότητες, όπως τον ατομισμό, το νοσηρό εγωισμό, τον μέχρι θανάτου ανταγωνισμό, την απληστία, το μισανθρωπισμό, την ανηθικότητα, την αδικία και την παραβατικότητα, με κατάληξη το έγκλημα και τον πόλεμο, πράγματα που οι απολογητές του κεφαλαίου τα αποδίδουν σε βιολογικούς όρους, όπως την ανθρώπινη φύση, για να απαλλάξουν την ατομική ιδιοκτησία και τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής από την ευθύνη γι’ αυτή την εκτροπή του ατομικού ιδιοκτήτη, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για κοινωνικά φαινόμενα συνυφασμένα με τη φύση της ατομικής ιδιοκτησίας. «Η ιδέα της αδικίας και συνεπώς και της τιμωρίας του αδικούντος δεν εμφανίζονται με την πρώτην, την πρωτόγονον κοινωνίαν του ανθρώπου. Κατά την περίοδον ταύτην, με το να μην υπάρχη ούτε στα κινητά πράγματα ούτε στα ακίνητα ατομική ιδιοκτησία, δεν ήτο δυνατόν να γίνη αφαίρεσις ξένης ιδιοκτησίας, προσβολής της τιμής του άλλου και αφαίρεσις της ζωής του πλησίον. Αι τοιαύται πράξεις ή παραλείψεις αρχίζουν να εμφανίζωνται ως διατάραξις της κοινωνικής συμβιώσεως από της εποχής κατά την οποίαν διεσπάσθη η οργάνωσις του γένους και ήρχισε να επικρατεί ο νέος θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας. […] Όταν επήλθεν εντός των πρωτογόνων κοινωνικών οργανώσεων (γένους, φυλής, πατριάς) ανατροπή των όρων της κοινοβιακής ισότητος και εντεύθεν εδημιουργήθησαν αι κοινωνικαί ανισότητες, ο άνθρωπος, ως άτομον αναλόγως της θέσεώς του μέσα εις την κοινωνίαν, ήρχισε να ρέπη προς την αδικίαν. Δηλαδή ήρχισε να παραβαίνη τας μέχρι τούδε ισχυούσας κοινωνικάς εντολάς και να ιδιοποιήται ωρισμένα αντικείμενα ανήκοντα εις την πατριάν του ή εις άλλους. […] Παραλλήλως, δε, προς την περαιτέρω ανάπτυξιν και επέκτασιν του θεσμού της ατομικής ιδιοκτησίας, εγεννήθη και ισχυροποιήθη και το ατομικιστικόν αίσθημα: “τούτο είναι δικό μου”. Επειδή δε, δεν υπήρχεν αφθονία αγαθών, εκείνοι οι οποίοι δι’ οιονδήποτε λόγον δεν ηδύναντο να αποκτήσουν τοιαύτα, ήρχισαν, διά της αρπαγής ή της κλοπής, τα αγαθά τα οποία δεν ανήκον εις αυτούς να τα κάμνουν “δικά των”. […] Όταν δε αργότερον εις ωρισμένας περιφερείας το ιερατείον είχεν εξαιρετικήν εξουσίαν εις χείρας του, διά των υπό τύπον θεϊκής εντολής θεσπιζομένων ποινικού περιεχομένου θεσμών, πρωτίστως επροστάτευεν τα προνόμια και τα δικαιώματά του ως και τα προνόμια και δικαιώματα των ευγενών. Συνεπώς μετά τη διάλυσιν του γένους και της πατριάς, οι θεσμοί οι περιέχοντες ποινικάς κυρώσεις ως δικαιολογητικήν των βάσιν είχον το δίκαιον του ισχυρότερου».^[8]

Είναι συνεπώς προφανές ότι η Φύση δεν δημιουργεί εγκληματίες. Τους εγκληματίες τούς γεννάει η ατομική ιδιοκτησία και το κεφάλαιο, ως κοινωνική σχέση εξουσίας των λίγων πάνω στους πολλούς. Το έγκλημα το γεννάει το φαύλο σύστημα της ατομικής ιδιοκτησίας και εξουσίας, της οικονομικής και της κοινωνικής ανισότητας, που μεταμορφώνει ανθρώπινα όντα, ως άλλη μυθική Κίρκη, σε μισάνθρωπους ηγεμόνες και σε διεστραμμένους εξουσιαστές, σε αργυρώνητους «σοφούς» συμβουλάτορες, σε δήμιους και σε χαφιέδες, σε φαύλους πιστούς, οπαδούς και υπηκόους, σε ζόμπι και μοιρολάτρες δούλους, φιγούρες του γκροτέσκου και του τραγικού, σκιές ανθρώπινες που δείχνουν στους υπόλοιπους που αντιστέκονται τι οφείλουν να μην κάνουν και τι πρέπει να κάνουν, για να μείνουν άνθρωποι, αυτοί και οι γενιές που έρχονται.

Αυτή η καπιταλιστική πραγματικότητα αναγκάζει τα υποκείμενα της ατομικής ιδιοκτησίας ν’ απομακρύνονται από την κοινωνία, να χάνουν σταδιακά την ανθρωπιά τους, να γίνονται περισσότερο ανασφαλή άτομα, σκληροί εκμεταλλευτές των συνανθρώπων τους που είναι αναγκασμένοι να εργάζονται σ’ αυτούς για να μεγαλώνει η ατομική ιδιοκτησία των αφεντικών τους. Γίνονται υπονομευτές των αντιπάλων τους, καθώς είναι αναγκασμένοι, για να σώσουν και να μεγαλώσουν την περιουσία τους και την εξουσία τους, να κάνουν εγκλήματα ατομικά και μαζικά, ακόμα και γενοκτονίες ολόκληρων λαών, στο όνομα κάποιας πατρίδας που την ταυτίζουν με τη δική τους περιουσία και εξουσία, με αποτέλεσμα να καταλήγουν εγκληματίες σε βάρος της ανθρωπότητας και του πολιτισμού.

Όλα αυτά δείχνουν, τελικά, πως η ατομική ιδιοκτησία όχι μόνο δεν προστατεύει τους κατόχους της, αλλά αντίθετα τους εκθέτει σε πολλαπλούς κινδύνους, αλλοιώνει την ανθρώπινη ιδιότητά τους, υπονομεύει τα ατομικά Εγώ τους και τα αναγκάζει να καταφεύγουν σε τοξικές θεωρίες και ιδεολογίες και σε ένα ταξικό υποκείμενο με τη μορφή του καπιταλιστικού κράτους, που στρέφεται ενάντια στην εργαζόμενη κοινωνία, ενάντια στο γενεσιουργό Εμείς, καταστρέφοντας τη μήτρα που τους γέννησε ως ανθρώπους, τη Φύση και τον ανθρώπινο πολιτισμό. Το τραγικά διδακτικότερο όλων είναι ότι τα Εγώ που αγνοούν ή αρνούνται ότι προέρχονται από το Εμείς, τελικά αυτοκαταστρέφονται τα ίδια ως ανασφαλή και ανελεύθερα αποανθρωποποιημένα εργαλεία μιας λαθεμένης αντίληψης και ενός καταστροφικού εξουσιαστικού μηχανισμού που κομματιάζει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, την οντολογική υπόσταση εκατομμυρίων ανθρώπων, των κατόχων ατομικής ιδιοκτησίας μη εξαιρουμένων, έναντι «μιας χούφτας δολαρίων» το κεφάλι.

Το γεγονός ότι η ιδεολογία περί ατομικής ιδιοκτησίας αδυνατεί να πείσει όλη την κοινωνία για την ορθότητα και χρησιμότητά της, ανάγκασε την κυρίαρχη τάξη να την καταστήσει κρατική θρησκεία με την έννοια της λεγόμενης «ελεύθερης αγοράς» που συγχρονίζεται με τη σκοταδιστική θρησκεία, σύμφωνα με την οποία ο «θεός» έδωσε ελευθερία στους ανθρώπους όχι να μοιράσουν για να ζήσουν όλοι, αλλά να «κατακυριεύσουν τη Γη», όσοι προλάβουν βέβαια, γιατί σύμφωνα μ’ αυτές τις αντιλήψεις, που εμφανίζονται ακόμα και ως αναρχικές, «το άτομο οφείλει να βάζει τον εαυτό του στο κέντρο των πραγμάτων και στη συνέχεια να κάνει κτήμα του όσο μεγαλύτερο μέρος του  κόσμου μπορεί».^[9] Όσο για τους άλλους που δεν κατάφεραν να ανήκουν στην «Ένωση των Εγωιστών», «έχει ο θεός», και με την ευλογία του θα τους φροντίσει το κράτος των ιδιοκτητών. Ο σκοπός ήταν να αναγνωριστεί το κράτος ως αφέντης και όχι ως συνολική έκφραση της κοινωνίας, με αποτέλεσμα την υποταγή της εργαζόμενης κοινωνίας σε μια πολυκέφαλη εξουσία που είναι ταυτόχρονα κράτος, «θεός», κεφάλαιο, νόμοι, δικαστήρια, στρατός, αστυνομία και κοινοβούλια, πίσω από τα οποία κρύβεται η μόνη πραγματική εξουσία, αυτή της τάξης των μεγαλοϊδιοκτητών των μέσων παραγωγής, το απάνθρωπο και καταστροφικό μεγάλο κεφάλαιο.

Για να το πετύχει αυτό το κεφάλαιο, έπρεπε να αποσπάσει το άτομο από την κοινωνία και τεμαχίζοντάς το σε θνητό σώμα και σε δήθεν «αθάνατη ψυχή» να το «θεοποιήσει», καλλιεργώντας του την ψευδαίσθηση ότι το Εγώ είναι ανώτερο από το Εμείς και συνεπώς το άτομο μπορεί να υπάρξει εκτός, και να δρα εναντίον, της κοινωνίας. Έτσι, αποκαλύπτεται ότι τα παραμύθια, της αστικής ιδεολογίας, της θρησκείας και κάποιων γκουρού της λεγόμενης αναρχίας, περί ατομικής ελευθερίας εκτός κοινωνίας, που ευλογούν την ατομική ιδιοκτησία, τελικά δεν εξυπηρετούν το άτομο αλλά το κεφάλαιο και την εξουσία των λίγων πάνω στους πολλούς, που ως εκμεταλλευόμενοι και εξαρτημένοι από την εξουσία των λίγων χάνουν την ελευθερία τους και πολύ συχνά και τη ζωή τους, για να νιώθουν ασφάλεια τα αφεντικά τους.

Καταλήγοντας μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τα άτομα που αναλώνουν τη ζωή τους στην απόσπαση, με την ωμή βία ή με τη βία των νόμων που τα ίδια θέσπισαν, από την κοινωνία υλικών και άυλων αξιών, για να τα συσσωρεύσουν ως ατομική τους ιδιοκτησία που ξεπερνάει τις πραγματικές τους ανάγκες, υπέταξαν τη ζωή τους σε νεκρά υλικά πράγματα που ξεπερνούν τους ιδιοκτήτες τους και ως ατομική ιδιοκτησία στέκονται εχθρικά απέναντι στην κοινωνία. Άτομα και κοινωνίες, όμως, που δεν κυριαρχούνται από τη δίψα για ζωή και από τη ζωή την ίδια, αλλά από τη μανία απόκτησης και συσσώρευσης ατομικής ιδιοκτησίας, πλούτου και ανθρώπινων νεκρών υλικών δημιουργημάτων, γίνονται αρνητές της ζωής και της κοινωνίας που αποσκοπούν στην καθολική ευτυχία, γιατί ποτέ και κανένα άτομο δεν μπόρεσε να είναι ευτυχισμένο όταν η δική του ευτυχία προέρχεται αλλά και απειλείται από τη δυστυχία των συνανθρώπων του.

Αυτή η γκρίζα πραγματικότητα υποδηλώνει τελικά ότι σ’ αυτήν την περίπτωση το σημαίνον δεν είναι το Εγώ, αλλά η ατομική ιδιοκτησία, η οποία συνθλίβει κυριολεκτικά, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, τους φορείς της. Οπότε προκύπτει το ερώτημα αν μπορεί, σε συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας να υπάρξει το Εγώ εκτός κοινωνίας, όταν μάλιστα αυτό δεν προσδιορίζεται από το Εμείς και το «γνώθι σ’ αυτόν», αλλά από σκοταδιστικούς μύθους και εξουσιαστικές ιδεολογίες. Όταν το Εγώ δεν ταυτίζεται με το συλλογικό Είναι, με το Εμείς, αλλά με την ιδιοκτησία, τότε «το Εγώ δεν είναι στην αρχή παρά η καθαρά αφηρημένη υποκειμενική ύπαρξη, η καθαρά κατηγορηματική ύπαρξη, η ύπαρξη που αν και διαφοροποιείται με τον εαυτό της δεν έχει σαν περιεχόμενο την αληθινή διαφορά, το προσδιορισμένο περιεχόμενο βρίσκεται έξω από τον εαυτό του και εδρεύει στο αντικείμενο».^[10]

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δούμε τι σημαίνει, για την κατά Χέγκελ^[11]  φιλοσοφία του πνεύματος και του δικαίου, το να ταυτίζεται το Εγώ με το αντικείμενο, δηλαδή να ‘εδρεύει’ στην ατομική ιδιοκτησία και όχι στο συλλογικό υποκείμενο, στο Εμείς: «Με την εξάλειψη του αντικειμένου, το υποκείμενο εξαλείφει την ίδια του την ατέλεια. Αυτός ο διχασμός του εαυτού μέσα σε ένα Εγώ που βρίσκεται σε σχέση μ’ ένα εξωτερικό αντικείμενο δίνει μια αντικειμενική ύπαρξη στην υποκειμενική υπόσταση, το ίδιο που κάνει το αντικείμενο μια ύπαρξη υποκειμενική».^[12] Με απλά λόγια, ο Χέγκελ μας λέει πως η ατομική ιδιοκτησία μάς διαφοροποιεί, δηλαδή μας αποσπά από το Εμείς, το συλλογικό εαυτό μας, τον οποίο και διχάζει υποτάσσοντάς τον ως αντικείμενο της ιδιοκτησίας που υποκειμενικοποιείται θεσμικά και γίνεται το σημαίνον και οι ατομικοί ιδιοκτήτες γίνονται απλά σημαινόμενα, γίνονται δούλοι του πλούτου τους, εχθροί των συνανθρώπων τους και εγκληματίες σε βάρος της κοινωνίας-ανθρωπότητας.

Καταλήγοντας διαπιστώνουμε πως η ατομική ιδιοκτησία παραμορφώνει τις οικονομικές δομές με αποτέλεσμα την υπερδιόγκωση των μη παραγωγικών τομέων, που αποσκοπούν στην υποστήριξη των ανισοτήτων και της εξουσίας του κεφαλαίου σε βάρος της κοινωνίας και την παραμέληση των παραγωγικών τομέων της οικονομίας που αποσκοπούν στην κάλυψη των βασικών αναγκών της κοινωνίας. Αυτή η αναντιστοιχία εκδηλώνεται με αλυσιδωτές οικονομικές κρίσεις σε μορφή σπιράλ που μεγεθύνουν τις ανισότητες, διευρύνουν την παγκόσμια πείνα και περιορίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες σε αναλογία του 1% που κατέχει τα μέσα παραγωγής και ελέγχει την παγκόσμια οικονομία, προς το 99% του παγκόσμιου πληθυσμού που φυτοζωεί ταπεινωμένο και καταπιεζόμενο.

Το συμπέρασμα που λογικά προκύπτει από αυτήν την ανάλυση είναι ότι η ατομική ιδιοκτησία καταστρέφει τις θεμελιακές ιδιότητες του ανθρώπου, ως κοινωνικό και ιστορικό υποκείμενο, το οδηγεί ενάντια στη συλλογικότητα, στο Εμείς, από την οποία προέρχεται και μ’ αυτόν τον τρόπο περιορίζει, τους βαθμούς ελευθερίας και ασφάλειας τόσο του ιδιοκτήτη της, όσο και των υπόλοιπων μελών της κοινωνίας. Από αυτόν τον φαύλο κύκλο, της αντικοινωνικής αποανθρωποποίησης εξαιτίας της ατομικής ιδιοκτησίας και της απάνθρωπης σκοταδιστικής-θρησκευτικής αγυρτείας[13], μπορεί να μας βγάλει μόνο μια ‘επιστροφή στο Εμείς’, στη μικρή, στη μεγάλη και στην πολύ μεγάλη κοινωνία και στην επανασυγκόλλησή της, με την οριστική και ριζική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, της μόνης ικανής και αναγκαίας συνθήκης για να βγει η ανθρωπότητα από την καπιταλιστική βαρβαρότητα[14] και να μπει στην εποχή της πραγματικής ελευθερίας, της καθολικής ασφάλειας και του οικουμενικού ουμανιστικού πολιτισμού της άμεσης δημοκρατίας με περιεχόμενο την αταξική κοινωνία[15].

Κι όποιοι έχουν κάτι καλύτερο να προτείνουν ας μην το κρατάνε για τον εαυτό τους. Ας το καταθέσουν το στο δημόσιο διάλογο, ο οποίος δεν έβλαψε ποτέ και κανέναν, εκτός από εκείνους που μας θέλουν κωφούς, μουγκούς, τυφλούς και δούλους κάποιου θεού που μας μισεί και αφέντη που μας ταπεινώνει, μας εκμεταλλεύεται και τελικά, για να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του, μας σκοτώνει.

---

[1] Λάμπος Κώστας, Η γέννηση και ο θάνατος της ατομικής ιδιοκτησίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2017, σελ. 60-67.

[2] John Ernst Steinbeck (1902-1968). Αμερικανός συγγραφέας, τιμήθηκε το 1962 με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

[3] Erich Fromm (1900-1980). Γερμανός ουμανιστής κοινωνιολόγος και φιλόσοφος.

[4] Ο Νίκος Δήμου είναι Έλληνας συγγραφέας.

[5] «Εγώ ο εγωιστής, δεν έχω στην καρδιά μου την ευημερία αυτής της ‘ανθρώπινης κοινωνίας’. Δεν θυσιάζω τίποτα σ’ αυτήν, μόνο την χρησιμοποιώ, για να μπορώ όμως να την χρησιμοποιώ πλήρως, την μετατρέπω σε ιδιοκτησία μου και δημιούργημά μου, δηλαδή, την εκμηδενίζω και σχηματίζω στην θέση της την ένωση των εγωιστών», Stirner Max, Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 194.

[6] Freyer Hans, Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ., σελ. 173.

[7] Έριχ Φρομ, Να Έχεις ή να Είσαι;, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1978, σελ. 111.

[8] Γιάννης Κορδάτος, Εισαγωγή εις την νομικήν επιστήμην, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1977, σελ. 151.

[9] Max Stirner, The Ego and Its Own [Το Εγώ και το δικό του], Rebel Press, London 1993.

[10] Georg Hegel, Φιλοσοφία του πνεύματος, Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ., σελ. 17.

[11] Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Γερμανός φιλόσοφος.

[12] Στο ίδιο, σελ. 51.

[13] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Θεός και Κεφάλαιο. Δοκίμιο για τη σχέση μεταξύ θρησκείας και εξουσίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2017.

[14] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Αμερικανισμός και Παγκοσμιοποίηση. Οικονομία του Φόβου και της Παρακμής, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.

[15] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον ουμανισμό. ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.

Η παρακμή του Κεφαλαίου και οι επικίνδυνες αυταπάτες της Εργασίας

Η παρακμή του Κεφαλαίου

και οι επικίνδυνες αυταπάτες της Εργασίας

Γράφει ο Κώστας Λάμπος

claslessdemocracy@gmail.com,

Όσοι αντιμετωπίζουν τις παρακμιακές εξελίξεις σε τοπικό, εθνικό και οικουμενικό επίπεδο ως πολίτες και όχι ως ‘ποίμνια’ θρησκευτικών αγυρτών και ως οπαδοί εξουσιομανών τυχοδιωκτών, διερωτώνται για το κατά πόσον οι τοπικές κοινωνίες, τα έθνη και η ανθρωπότητα συνολικά αποτελούνται από λογικά όντα που θέλουν να επιβιώσουν, να ευτυχίσουν και να συνεχίσουν να δημιουργούν την ιστορία τους ως συλλογικότητες, ως επιμέρους και ως το Όλον Εμείς. Η εκατομμυριόχρονη, αργόσυρτη και βασανιστική εξέλιξη της, για όλες τις μορφές της, κοινόριζης ζωής, όπως μας δίδαξαν ο Αριστοτέλης και ο Δαρβίνος, από την αμοιβάδα μέχρι τον άνθρωπο, υπάκουε πάντα στον νόμο της επιβίωσης μέσω της διαφοροποίησης των ειδών. Στο επίπεδο μάλιστα της ανθρώπινης κοινωνίας η ζωή επεδίωκε σταθερά και ανυποχώρητα, στα πλαίσια πάντα της αρμονικής σχέσης μεταξύ ανθρώπινης κοινωνίας και γήινης βιόσφαιρας, κάτι ξεχωριστό και αντάξιό της, όπως την κοινωνική ισότητα, την δημοκρατική και την ειρηνική συμβίωση όλων των ανθρώπων και όλων των λαών.

Αυτή η πορεία λοξοδρόμησε από τη στιγμή που κάποιοι αποφάσισαν να διαχωρίσουν βίαια τη θέση τους από την υπόλοιπη κοινωνία ιδιωτικοποιώντας με τη μορφή της ατομικής ιδιοκτησίας[1] ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος της κοινής βιόσφαιρας, της κοινής προίκας της ανθρωπότητας, αφήνοντας τους πολλούς εκτεθειμένους στις στερήσεις και στις αυθαιρεσίες των σκοταδιστικών και εξουσιαστικών ιερατείων. Από τότε και μέχρι σήμερα οι επιμέρους κοινωνίες και η ανθρωπότητα συνολικά πορεύονται με τεράστιες δυσκολίες προς τον έναν και μοναδικό στρατηγικό στόχο τους, την κοινωνική ισότητα, διασπασμένες σε εξουσιαστές-σφετεριστές του κοινού πλούτου και σε εξουσιαζόμενους που στερούνται τα χρειώδη για μια φυσιολογική σωματική, πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη. Παρ’ όλα αυτά οι διαχρονικές δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού κατάφεραν, κόντρα στα εμπόδια των εκάστοτε εξουσιαστών, να οδηγήσουν τις εξελίξεις στο σημείο που ο Αριστοτέλης οραματίζονταν, όπου τα εργαλεία θα λειτουργούν (αυτόματα) όπως τα αγάλματα του Δαιδάλου[2] και οι τρίποδες του Ηφαίστου[3] και οι σαΐτες θα υφαίνουν μόνες τους και μόνες τους θα παίζουν και οι χορδές της κιθάρας, για να μην υπάρχει η ανάγκη κάποιοι, οι λίγοι, οι εξουσιαστές να είναι αφεντικά και οι πολλοί, οι εξουσιαζόμενοι, να είναι δούλοι[4].

Στις μέρες μας, στον 21^ο αιώνα, οι επιστήμες και η τεχνολογία έχουν κάνει πραγματικότητα το όραμα του Αριστοτέλη με την αυτοματοποίηση της παραγωγής, και σύμφωνα με τις σχετικές επιστήμες όλοι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να είναι κοινωνικά ίσοι κι ελεύθεροι και να ευτυχούν εργαζόμενοι δημιουργικά και αλληλέγγυα μία (1) ώρα την ημέρα, ή μία (1) μέρα οκτάωρης εργασίας την εβδομάδα, ή τέσσερις (4) μέρες τον μήνα, υπό τον όρο ότι η οικονομική δραστηριότητα της κοινωνίας θα περιορίζονταν στην ικανοποίηση ανθρώπινων και κοινωνικών και όχι εξουσιαστικών αναγκών. Αντ’ αυτού όμως, και επειδή η οικονομική δραστηριότητα της κοινωνίας είναι άμεσα ή έμμεσα βίαια προσανατολισμένη στην εξυπηρέτηση των αναγκών των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής και της εκάστοτε εξουσίας και όχι της κοινωνίας, παρατηρούμε ότι ένα μεγάλο μέρος των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού απομακρύνεται από την παραγωγική δραστηριότητα και σπρώχνεται στην ανεργία χωρίς κανένα εισόδημα. Ένα άλλο μέρος τους οδηγείται βίαια και ταπεινωτικά στον ξεριζωμό και στη μετανάστευση ενώ το υπόλοιπο μέρος τους αναγκάζεται να δουλεύει διπλάσιο χρόνο με μισό μεροκάματο και σε συνθήκες εξαθλίωσης. Αυτό το φαινόμενο οξύνεται στις συνθήκες της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης[5] και παίρνει τις διαστάσεις της απάνθρωπης και καταστροφικής καπιταλιστικής βαρβαρότητας και της επικίνδυνης αυταπάτης των εργαζόμενων πως για τη σωτηρία τους θα φροντίσει κάποιος θεός, μεσσίας, προφήτης, αρχηγός ή κάποιος εξουσιομανής πολιτικός του σωλήνα.

Το πρόβλημα αυτό της αναντιστοιχίας μεταξύ των τεράστιων δυνατοτήτων των απελευθερωμένων από τις σκοταδιστικές εξουσίες επιστημών και της τεχνολογίας από τη μια μεριά, της φτώχειας και της ανισοκατανομής του παγκόσμιου πλούτου από την άλλη, κάποιοι προσπαθούν να το διαχειριστούν με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό της μιας και ‘μοναδικής αληθινής πίστης’ και του κάποιου ιδιόκτητου ‘μοναδικού και αληθινού θεού’ εναντίων των άλλων ‘πίστεων’ και φετιχοποιημένων ‘θεών’[6] που αποσκοπούν στην καταστροφή των ‘αντιπάλων’, των απίστων, στην ουσία για την αρπαγή του πλούτου τους, πράγμα που καταλήγει στην γενικευμένη κοινωνική σχιζοφρένεια, αφού για το κάθε θρησκευτικό δόγμα άπιστοι είναι οι πιστοί όλων των άλλων δογμάτων και συνεπώς όλοι είμαστε ‘άπιστοι’ υποψήφια θύματα της απληστίας και της θανατηφόρας αυταπάτης των άλλων ‘απίστων’.

Στον ‘πολιτισμένο κόσμο’, δηλαδή στον δυτικό καπιταλισμό τα επιμέρους θανάσιμα ανταγωνιζόμενα  κεφάλαια προσπαθούν να διαχειριστούν πολιτικά την αντίθεση μεταξύ εξουσιαστών και εξουσιαζόμενων στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας και του αστικού κοινοβουλευτισμού, όπως αυτοί οι θεσμοί ορίζονται από τους θεμελιακούς νόμους, τα λεγόμενα συντάγματα και προστατεύονται από τα ‘παιδείας, έρευνας και θρησκευμάτων’, δικαιοσύνης, άμυνας  και δημόσιας τάξης, από τις αστυνομίες, τις στρατιωτικές μεραρχίες και το ΝΑΤΟ. Για να εξασφαλίσουν τη λειτουργία της αστικής δημοκρατίας οι εξουσιαστές ενθαρρύνουν και χρηματοδοτούν την ίδρυση και τη λειτουργία πολιτικών κομμάτων ευρέως φάσματος ιδεολογικών μύθων τα οποία τα ρίχνουν στο Κολοσσαίο με ουσιαστικό σκοπό να θολώσουν την εικόνα της μόνης και κύριας κοινωνικής αντίθεσης μεταξύ των λίγων πραγματικών εξουσιαστών, δηλαδή του Κεφαλαίου και των πολλών εξουσιαζόμενων, δηλαδή της Εργασίας. Στόχος τους είναι να κατασκευάσουν έναν εικονικό κόσμο που θα διαιρεί τις δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, τους εξουσιαζόμενους, σε ιδεολογικές στρούγκες ακροδεξιών, δεξιών κεντροδεξιών, κεντρώων, κεντροαριστερών, αριστερών και ακροαριστερών οπαδών. Όλο αυτό το ιδεολογικό τσίρκο ανακυκλώνεται περιοδικά γύρω από το δίπολο ‘Αριστερά’ και ‘Δεξιά’ ώστε να προκύπτει ‘κυβέρνηση’ στην υπηρεσία του αστικού κοινοβουλευτισμού υποχρεωμένη να διαχειριστεί πολιτικά τα συμφέροντα του ντόπιου και του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου. Αποτέλεσμα όλης αυτής της διαπλοκής είναι να συστεγάζονται πολιτικά κεφαλαιοκράτες και εργάτες πότε στη Δεξιά και πότε στην Αριστερά και το χειρότερο να διασκορπίζονται οι δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού στα κόμματα της αστικής πολιτικής εξουσίας, αντί ενωμένες να προχωρήσουν την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, δηλαδή, του καπιταλισμού και να επιβάλλουν την οικονομική αυτοδιαχείριση και την κοινωνική αυτοδιεύθυνσή τους στα πλαίσια της άμεσης δημοκρατίας με περιεχόμενο την αταξική κοινωνία[7]. Υπ’ αυτή την έννοια όλα τα κόμματα που αποδέχονται τους όρους του αστικού κοινοβουλευτισμού λειτουργούν, ανεξάρτητα από ταμπέλες και ιδεολογικές διαφοροποιήσεις, ως εργαλεία του κεφαλαίου που αποσκοπούν στην παραπλάνηση της εργαζόμενης κοινωνίας και συνεπώς όλα είναι αστικά, δηλαδή δεξιά κόμματα έτοιμα να εφαρμόσουν φιλελεύθερες και νεοφιλελεύθερες πολιτικές που τους τις υπαγορεύουν τα διάφορα τμήματα του κεφαλαίου που ανταγωνίζονται μέχρι χρεοκοπίας και θανάτου των αντιπάλων μερίδων του καλλιεργώντας ψευδαισθήσεις στους εργαζόμενους και διασπώντας τις κοινωνίες σε φανατικές και θανάσιμα ανταγωνιστικές κομματικές μερίδες.

Αυτή η πραγματικότητα μπορεί και πρέπει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι το χωροταξικό πολιτικό σχήμα ‘Αριστερά’ και ‘Δεξιά’, που ηθελημένα αποσιωπά το γεγονός ότι η ιστορία δεν μένει στάσιμη και δεν κινείται προς τα πίσω ή αριστερά-δεξιά, αλλά προς τα εμπρός από το Χθες στο Σήμερα κι από εκεί στο Αύριο, είναι σκόπιμο και παραπλανητικό που ‘συντρίβει τόσο το άτομο, το Εγώ όσο και την κοινωνία και το Εμείς ως Όλον και κάθε ιδέα του Όλου με αποτέλεσμα ο κόσμος να γίνεται ένα χλιαρό άθροισμα τυχαίων, ασύνδετων και ασυνεχών συμβάντων ή βιωμάτων τα οποία συγκρατούνται με κατασκευές στο επίπεδο της θεωρίας’[8]. Συνεπώς όλες οι δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού οφείλουμε να αποσυνδεθούμε από στατικά και αντιδραστικά αστικά σχήματα ‘Αριστεράς’ ‘Δεξιάς’ και να επανασυνδεθούμε πνευματικά και πολιτικά με το Όλον και με τον βηματισμό της ιστορίας που κινείται, αργά αλλά σταθερά, προς την πρόοδο με στρατηγικό στόχο την ανατροπή του απάνθρωπου και καταστροφικού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και την εγκαθίδρυση ενός ανθρωποκεντρικού συστήματος με περιεχόμενο την κοινωνική ισότητα και μορφή την άμεση δημοκρατία, αφήνοντας πίσω μας όσες δυνάμεις επιλέγουν την συντήρηση του υφιστάμενου συστήματος που εξυπηρετεί το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού που ευημερεί εκμεταλλευόμενο το 99% του που στερείται και καταπιέζεται.

Το κεφάλαιο, οι κρατικές, πνευματικές, θρησκευτικές και πολιτικές γραφειοκρατίες του, γνωρίζουν τον τρόπο με τον οποίο κινείται η ιστορία και κάνουν ότι μπορούν να σταματήσουν αυτή την κίνηση, ή, αν δεν μπορέσουν, που δεν μπορούν, να την εκτρέψουν προς αδιέξοδες κατευθύνσεις. Από την μεριά των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού είναι γνωστή αυτή η τακτική του κεφαλαίου, όπως γνωστή είναι και η αισιοδοξία και η ικανότητα της ιστορίας, δηλαδή της ανθρωπότητας να ξεπερνάει δυνάμεις που οραματίζονται το τέλος της και να δίνει, στην ώρα τους, ριζικές λύσεις σε προβλήματα που εμποδίζουν την πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα. Γι αυτό ανεβάζει προοδευτικά στην ημερήσια διάταξη το αίτημα των εργαζόμενων για άμεση δημοκρατία, η πραγμάτωση της οποίας προϋποθέτει την αχρήστευση όλων των σκοταδιστικών μύθων και την ακύρωση θεσμών, δομών και λειτουργιών που, διαιρώντας τις κοινωνίες σε έχοντες-κατέχοντες και σε μη έχοντες-μη κατέχοντες προκαλούν ανισότητες, ανταγωνισμούς, εχθρότητες, καταστροφή του περιβάλλοντος και απάνθρωπους πολέμους. Η κλεψύδρα που μετράει το τέλος της παρακμής του Κεφαλαίου[9] και της αυταπάτης των εργαζόμενων αναποδογύρισε και ο χρόνος τρέχει, ο χρόνος που θεραπεύει όλες τις παθογένειες της ατομικής ιδιοκτησίας, των σκοταδιστικών και εξουσιαστικών ιερατείων και ανοίγει δρόμους για έναν καλύτερο κόσμο, τον κόσμο της κοινωνικής ισότητας. Κι αυτό γιατί «στο ερώτημα για το κατά πόσον μια κοινωνία ανταποκρίνεται στο ρόλο της απέναντι στα μέλη της, ως άτομα και ως σύνολα, το κριτήριο για την απάντηση δεν μπορεί να είναι άλλο από την ευτυχία ή τη δυστυχία τους, οπότε το ζητούμενο δεν είναι πια οι ίσες ευκαιρίες προκειμένου να αποκτηθεί άνιση κοινωνική θέση και άνισος πλούτος, αλλά η ισότητα στο αποτέλεσμα…»[10].

Η αστική Δεξιά και η αστική Αριστερά ξεχωριστά και ως σύνολο, ως όψεις του ίδιου κάλπικου νομίσματος του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, που εναλλάσσονται στο ρόλο του καλού και του κακού πολιτικού διαχειριστή του κεφαλαίου, για να παραπλανούν τις εργαζόμενες κοινωνίες, ανήκουν στις πλάνες του 19^ου και του 20^ου αιώνα. Στον 21^ο αιώνα η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική και συνεπώς διαφορετική πρέπει να είναι και η κοσμοαντίληψή μας, για να είναι διαφορετικές οι επιλογές μας και οι λύσεις των σύγχρονων οικονομικοκοινωνικοπολιτικών προβλημάτων. Οι δυνάμεις της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού ως τοπικές, περιφερειακές και εθνικές κοινωνίες και η ανθρωπότητα συνολικά οφείλουν από αντικείμενα της ιστορίας να μετεξελιχθούν σε υποκείμενα της ιστορίας. Χρόνος για άλλες αυταπάτες, σε συνθήκες καπιταλιστικής βαρβαρότητας, δεν υπάρχει.

---

[1] Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Η γέννηση και ο θάνατος της ατομικής ιδιοκτησίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2017.

[2] Λέγεται περὶ Δαιδάλου, ὡς ἀγάλματα κατεσκεύαζε δι’ ἑαυτῶν πορευόμενα ὅπερ ἔμοιγε ἀδύνατον εἶναι δοκεῖ, ἀνδριάντα δι’ ἑαυτοῦ βαδίζειν.

[3]  Ο Ήφαιστος κατασκεύασε όλα τα επιβλητικά παλάτια του Ολύμπου και χάρισε στους θεούς δώρα ανεκτίμητης αξίας. Στον Δία δώρισε την αιγίδα και το σκήπτρο, στη Δήμητρα το δρεπάνι και στον Απόλλωνα και την ’Άρτεμη τα βέλη τους. Στον Ήλιο χάρισε το λαμπρό άρμα του με το οποίο διέσχιζε αδιάκοπα τον ουρανό και στον Διόνυσο ένα ολόχρυσο κύπελλο. Στη φιλάρεσκη Αφροδίτη, τη γυναίκα του, χάρισε εξαιρετικά περιδέραια και άλλα κοσμήματα από πολύτιμα πετράδια, όπως επίσης και ένα μαλαματένιο καθρεφτάκι που δεν το αποχωριζόταν ποτέ. Δική του έμπνευση ήταν και οι μαγικοί τρίποδες που χάρισε στους θεούς. Όταν συγκεντρώνονταν για να πάρουν μια σοβαρή απόφαση, οι τρίποδες αυτομάτως έπαιρναν θέση πίσω από κάθε θεό. Μόλις τελείωνε η συνεδρίαση, αμέσως ο κάθε τρίποδας πήγαινε στο παλάτι του κατόχου του.

[4] Βλέπε, Αριστοτέλης, Πολιτικά/Περί οικιακής οικονομίας.

[5] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Αμερικανισμός και Παγκοσμιοποίηση. Οικονομία του Φόβου και της παρακμής, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.

[6] Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Θεός και Κεφάλαιο. Δοκίμιο για τη σχέση μεταξύ θρησκείας και εξουσίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2015.

[7] Βλέπε αναλυτικά, Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η Μεγάλη Πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον Ουμανισμό, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.

[8] Βλέπε σχετικά στο Κονδύλης Παναγιώτης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού. Από την μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και από τον φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία, ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα 2007, σελ. 183.

[9] Lampos Kostas, The End of Capital and the Future of Work, http://coto2.wordpress.com/2009/09/29/the-end-of-capital-and-the-future-of-work,

[10] Κονδύλης Παναγιώτης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού…, ό. π., σελ. 223.