Η ‘Παγίδα του Σόλωνα’, η Σεισάχθεια και η γέννηση της ατομικής
ιδιοκτησίας[1]
Γράφει ο Κώστας Λάμπος
Το
ανθρώπινο είδος κατάφερε, στην εκατομμυριόχρονη βασανιστική πορεία του, να
επιβιώσει και να δημιουργήσει τον πολιτισμό του Εμείς, της αλληλεγγύης και της
ισοκατανομής χάρη στην αντιμετώπιση της Φύσης και ιδιαίτερα του εδάφους ως
ελεύθερο-κοινό αγαθό, ενώ από την σχετικά πρόσφατη βίαιη καθιέρωση της ατομικής
ιδιοκτησίας πάνω σε ανθρώπους, στο έδαφος και στα μέσα παραγωγής οδηγήθηκε στον
‘πολιτισμό’ του νοσηρού Εγώ, του ανταγωνισμού μέχρι θανάτου του αντιπάλου και
συνεπώς της κοινωνικής ανισότητας με αποκορύφωμα την καπιταλιστική βαρβαρότητα
η οποία το απειλεί με νέες και χειρότερες μορφές δουλείας και με εξαφάνιση.
*
Πρωτοπόρος αρχιτέκτονας της ιστορικής καμπής της
ανθρωπότητας από την κοινοκτημοσύνη στον «πολιτισμό της ατομικής ιδιοκτησίας»
θεωρείται, σύμφωνα με τον Πλούταρχο[2]
και άλλες ιστορικές πηγές,[3]
ο Θησέας,[4]
ο οποίος απελευθέρωσε την Αθήνα, που ήταν «φόρου υποτελής» στην Κρήτη, γύρω στο
1000 π.χ., γεγονός που αποδόθηκε συμβολικά με το μύθο του Θησέα που σκότωσε τον
Μινώταυρο.[5]
Για την ενίσχυση της άμυνας και την αποτροπή κάποιας νέας υποδούλωσης, ο Θησέας
κατάφερε να συνενώσει τα μικρά γένη και τις πολλές μικρές πόλεις της Αττικής
«στας Αθήνας», σε μια ενιαία κοινωνία, η οποία στην πορεία μετεξελίχθηκε στην
ενιαία Αθηναϊκή Δημοκρατική Πολιτεία. Αυτή η κίνηση ενοποίησης των γενών σε
ενιαία κοινωνία ταξικής διαστρωμάτωσης εκφράστηκε ως κεντρική εξουσία που
θεωρήθηκε αναγκαία για την ίδια την επιβίωση των γενών που κατοικούσαν στο
λεκανοπέδιο της Αττικής και ήταν εκτεθειμένα σε διαρκείς εχθρικές επιθέσεις
άλλων γενών από διάφορες κοντινές και μακρινές περιοχές. Η νέα δυναμική
κοινωνική αναδιάταξη προκάλεσε τη σταδιακή διάλυση του συστήματος των γενών και
είχε ως επακόλουθο τη σταδιακή υποχώρηση του εθιμικού δικαίου της
κοινοκτημοσύνης και την αντικατάστασή του από νέους πολιτικούς νομικούς
θεσμούς. Έτσι, οι σχέσεις ιδιοκτησίας πάνω στη γη μετεξελίσσονται από
κοινοκτησία του γένους σε κρατική ιδιοκτησία στην αρχαία Σπάρτη και σε ένα
είδος δημοτικής ιδιοκτησίας στην αρχαία Αθήνα. Όσο όμως η κεντρική εξουσία
απομακρυνόταν από την κοινωνία, ως ξεχωριστό και επικυρίαρχο όργανο που
νομοθετούσε και συγκροτούσε όργανα επιβολής και καταστολής, τόσο έκανε την
εμφάνισή της η τάση για το βίαιο κομμάτιασμα της κοινόκτητης γης σε αμφισβητούμενες
ατομικές ιδιοκτησίες.
Αυτή η διαδικασία ολοκληρώθηκε
και έκλεισε με τη νομοθεσία του Σόλωνα που καθιέρωσε την de jure ατομική ιδιοκτησία κάπου στις αρχές του
6ου αιώνα της παλιάς χρονολογίας, όταν οι νέοι εξουσιαστές, οι
αριστοκράτες-δουλοκτήτες, άρχισαν να κατατέμνουν την κοινή γη των υπό διάλυση
γενών της Αττικής σε de facto
ατομικές ιδιοκτησίες. Το γεγονός όμως ότι η κατάτμηση της γης σε ατομικές
ιδιοκτησίες προκάλεσε μεγάλες κοινωνικές αναταραχές και αιματηρές συγκρούσεις,
γιατί η κοινωνική πλειονότητα κατανοούσε ότι αυτή η εξέλιξη την
περιθωριοποιούσε και την οδηγούσε στη σκλαβιά και στην εξαθλίωση, δείχνει ότι
υπήρχε και άλλη εναλλακτική λύση, αυτή της από κοινού καλλιέργειας και χρήσης
της γης, όμως αυτή η λύση προϋπέθετε κατάργηση των ήδη διαμορφωμένων κοινωνικών
τάξεων. Ατυχώς, όμως, για την ανθρωπότητα, κι αυτό γιατί δεν νομοθετούσε πια η
εργαζόμενη κοινωνία της αυτοδιεύθυνσης και της ισοκατανομής, αλλά η άρχουσα
τάξη της ανισοκατανομής, μέλος της οποίας ήταν και ο Σόλωνας,[6]
με τα μέχρι σήμερα γνωστά αποτελέσματα της νομοθεσίας του, μιας νομοθεσίας που
μετέτρεψε το έδαφος σε αντικείμενο αγοραπωλησίας, αισχροκέρδειας και
κερδοσκοπίας. Το γεγονός ότι η ιστορία γράφτηκε, όπως γράφτηκε, δεν σημαίνει
ότι δεν θα μπορούσε να έχει, ή και ότι δεν μπορεί να, γραφτεί και διαφορετικά,
γιατί η ιστορία δεν γράφεται καθ’ υπαγόρευση φυσικών νόμων, αλλά ως συνισταμένη
κοινωνικών νόμων, όπως αυτοί διαμορφώνονται στα πεδία σύγκρουσης των κοινωνικών
δυνάμεων, από τα οποία κάποιοι εξέρχονται ως νικητές και κάποιοι άλλοι ως
ηττημένοι, γεγονός που μπορεί να οφείλεται και σε απρόβλεπτους, τυχαίους και
τεχνικούς λόγους.
Γεγονός όμως είναι και παραμένει ότι για πρώτη φορά
στην ανθρώπινη ιστορία η ατομική ιδιοκτησία, επιβάλλεται με την «κοινωνική επανάσταση του Σόλωνα που
εγκαινίασε επέμβαση στην ιδιοκτησία»[7] με την καθιέρωση του
κληρονομικού δικαιώματος[8] στην
αρχαία Αθήνα.[9]
Πρόκειται για τη γνωστή ως Σεισάχθεια (592-591 π.χ.), η οποία
στην πραγματικότητα λειτούργησε ως «Παγίδα του Σόλωνα», γιατί
στην πράξη συντελέστηκε σε πολιτικό-εξουσιαστικό αυθαίρετο θεσμικό επίπεδο η
καθιέρωση της ατομικής ιδιοκτησίας πάνω στη γη, σε βάρος της κοινής
γαιοκτησίας. Με τους Νόμους του Σόλωνα η αθηναϊκή αριστοκρατία καταργούσε το
εθιμικό δίκαιο της κοινοκτημοσύνης, επικύρωνε, στα πλαίσια της Σεισάχθειας,
την ατομική ιδιοκτησία[10]
πάνω στη γη και αποκτούσε ένα σταθερό και μόνιμο οικονομικό υπόβαθρο της
πολιτικής της εξουσίας. Η επιπόλαιη θεώρηση της σολώνειας νομοθεσίας στέκεται
μονάχα στην υποτιθέμενη θετική πλευρά της και αναδείχνει μόνο το γεγονός πως
κάποιοι δούλοι εξαιτίας χρεών απελευθερώθηκαν, αλλά αγνοεί πεισματικά τη
σκοτεινή πλευρά της, ότι οι προσωρινά απελευθερωμένοι σκλάβοι ξανάγιναν πολύ
γρήγορα σκλάβοι των νέων ιδιοκτητών και το γεγονός ότι για πρώτη φορά στην
ιστορία της ανθρωπότητας θεσπίστηκαν νόμοι που καταργούσαν το κοινό συμφέρον
χάριν του ιδιωτικού, πράγμα που έμελλε να αποτελέσει τη βάση για όλες τις
επόμενες δουλείες που κόστισαν ωκεανούς αίματος και κοστίζουν, και ποιος ξέρει
για πόσο ακόμα αν συνεχίσουμε να μη διδασκόμαστε από τη λογική της ιστορίας και
του κοινού συμφέροντος.
Φως σ’ αυτή τη σκοτεινή πλευρά της σολώνειας
νομοθεσίας ρίχνει με μια φωτεινή αχτίδα ο Ερνέστος
Κούρτιος, γράφοντας: «Ο Σόλων αναλαβών τούτον τον αγώνα υπεστηρίχθη
μεγάλως υπό δύο τινών, τούτον μεν υπό της προς αυτόν ευνοίας των συμπολιτών, ων τους νοημονεστέρους είχεν πείσει ότι
μόνον δι’ εγκαίρων θυσιών θα ηδύναντο να σώσουν το εν τη πολιτεία αξίωμα αυτών,
τούτο δε υπό των φυσικών χαρισμάτων του αττικού κλίματος και του εδάφους».[11] Αυτή η
ευφυής διατύπωση δεν αφήνει περιθώρια για αφελείς ερμηνείες αναφορικά με το
ποιους ευνόησε και ποιους τελικά ήθελε να ευνοήσει ο Σόλωνας με την περίφημη
Σεισάχθειά του, την οποία επιζητούν ακόμα και σήμερα σύγχρονοι δούλοι και
δουλόφρονες επαγγελματίες συνδικαλιστές, εξουσιαστικά κόμματα, βολεμένοι
ακαδημαϊκοί και καλοπληρωμένοι κονδυλοφόροι, αντί να ζητήσουν την κατάργηση της
ατομικής ιδιοκτησίας και της ταξικής εξουσίας των εξ αυτής πλουτισάντων σε
βάρος της εργαζόμενης κοινωνίας.
Έκτοτε, «όλες
οι επαναστάσεις που έγιναν είναι επαναστάσεις για την υπεράσπιση ενός είδους
ιδιοκτησίας ενάντια σε ένα άλλο είδος ιδιοκτησίας. Δεν μπορούν να υπερασπίσουν
το ένα σύστημα χωρίς να παραβιάσουν το άλλο. […] Όλες οι πολιτικές λεγόμενες επαναστάσεις έγιναν για την προστασία ενός
είδους ιδιοκτησίας που
πραγματοποιήθηκε με την κατάσχεση (που λέγεται και κλοπή) ενός άλλου είδους ιδιοκτησίας. Και αυτό
είναι τόσο αληθινό που επί 2.500 χρόνια η ατομική ιδιοκτησία μπόρεσε να
διατηρηθεί μονάχα με την παραβίαση της κοινής ιδιοκτησίας».[12] Ο
Σόλωνας φαίνεται να πίστευε ότι με τη συμψηφιστική κατάργηση των νόμων του
Δράκοντα, που μετέτρεπαν ελεύθερους ανθρώπους σε δούλους λόγω χρεών, θα
εξασφάλιζε σχέσεις κοινωνικής ειρήνης[13] στην Αθηναϊκή Δημοκρατία,
στην οποία η ιδιότητα του πολίτη ταυτίστηκε πια με την ιδιότητα του ιδιοκτήτη
γης.[14] Η
ιστορική εμπειρία δείχνει πως οι νόμοι του Σόλωνα, που επιδίωξαν «μια
δίκαιη ανισότητα», εξασφάλισαν πράγματι κάποια πρόσκαιρη εσωτερική
κοινωνική ειρήνη, που επέτρεψε την εμφάνιση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, με
αποκορύφωμα τον χρυσό αιώνα του Περικλή.
Ένα οξύμωρο, άδικο και αντιφατικό στη σύλληψή του
σχήμα που περιείχε στον πυρήνα του την ανισότητα ήταν επόμενο στην εφαρμογή του
να οδηγήσει στην αύξηση της ανισότητας, σε βαθμό που να την καταστήσει ακραία
άδικη ανισότητα σε βάρος της δικαιοσύνης και της κοινωνικής συνοχής. Αυτός
είναι και ο λόγος που αυτό το σύστημα της λεγόμενης «δίκαιης ανισότητας»
κράτησε μέχρις ότου οι νέοι «σολώνειοι» μεγαλογαιοκτήμονες να αποκτήσουν μεγάλο
πλούτο, ατομική και ταξική εξουσιαστική συνείδηση, κοινωνική και στρατιωτική
δύναμη, πράγμα που επανειλημμένα απείλησε την Αθηναϊκή Δημοκρατία, η οποία
επιβίωσε χάρη στις τολμηρές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη,[15] του
Εφιάλτη[16] και
του Περικλή[17] και
απέδειξε ότι η αμεσοδημοκρατική Πολιτεία μπορεί να πλησιάσει και να δικαιώσει
το διαχρονικό όραμα της ανθρωπότητας για κοινωνική ισότητα, ελευθερία και
πολιτισμό. Όμως αυτό το όραμα σ’ εκείνες τις ανώριμες και αντιφατικές συνθήκες
ξεπερνούσε, ως αναλαμπή και μήνυμα, την εποχή του, οπότε η τυραννία νίκησε τη
Δημοκρατία και από τότε η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη-μειονότητα των ατομικών
ιδιοκτητών μετασχηματίζει τη μορφή της ατομικής ιδιοκτησίας και συνεπώς και της
κοινωνίας, χωρίς να αλλάζει την ουσία της δουλείας της πλειονότητας των
ανθρώπων.
Έτσι απλά, με τη στρατιωτική βία
των όπλων αρχικά και την πολιτική βία των νόμων των εξουσιαστών στη συνέχεια,
εμφανίστηκε η ατομική ιδιοκτησία σε βάρος της κοινής-κοινωνικής ιδιοκτησίας, κι
αυτό όχι γιατί το επέβαλε η Φύση ή το προκάλεσε η ανθρώπινη φύση, όπως κάποιοι
ισχυρίζονται, αλλά γιατί κάποιοι ελάχιστοι ήθελαν να είναι πιο ίσοι από τους
άλλους. Αυτή η πραγματικότητα δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, γιατί είναι ιστορικά
βεβαιωμένο το γεγονός ότι η μόνη μορφή «ιδιοκτησίας» μέχρι τη «Σεισάχθεια του
Σόλωνα» (592 π.χ.) ήταν η συλλογική χρήση της γης, η οποία ανήκε στην κοινότητα
και εκχωρούνταν για καλλιέργεια στο γένος ή στην πατριά, στη μεγάλη οικογένεια,
και μάλιστα για ορισμένο χρόνο, με την πάροδο του οποίου η πατριά μετακινούνταν
σε άλλο κομμάτι γης για να κατοικήσει και να καλλιεργήσει, τόσο για λόγους ίσης
μεταχείρισης όσο και για να μη δημιουργηθεί μόνιμη σχέση μεταξύ συγκεκριμένων
οικογενειών με συγκεκριμένα χωράφια. Μέχρι τότε, η γη δεν ήταν αντικείμενο
αγοραπωλησίας, γιατί δεν ανήκε σε κανέναν ατομικά ή συλλογικά και η
οικειοποίησή της επέτρεπε μόνο την καλλιέργεια ή τη χρήση της για τους κοινούς
σκοπούς της κοινότητας που, ωστόσο, δεν ήταν δικαίωμα πώλησης.
Με τη «Σεισάχθεια», που καθιέρωσε
το ατομικό δικαίωμα της απόλυτης ιδιωτικής εξουσίας πάνω σε τμήμα τής μέχρι
τότε κοινόκτητης γης, καταλύεται με νόμο της εξουσίας, για πρώτη φορά στη μέχρι
τότε ιστορία της ανθρωπότητας, η ενότητα της κοινωνίας με τη Φύση, ιδιαίτερα με
το έδαφος, και αναγνωρίζεται η υπεροχή του ιδιωτικού έναντι του δημόσιου χώρου
και συμφέροντος. Πρόκειται για την αλαζονεία της εξουσίας που εγγίζει τα όρια
της ύβρεως του φθαρτού και θνητού δημιουργήματος της Φύσης ενάντια στην άφθαρτη
και αθάνατη δημιουργό του. Η ιδιοκτησία και συνεπώς η αγοραπωλησία της γης ήταν
αδιανόητη για ολόκληρη την προϊστορική και αρχαϊκή ανθρωπότητα, κι αυτό γιατί η
γη, όπως ο αέρας, το νερό, ο ήλιος, η Φύση γενικά, ήταν ελεύθερα-κοινά αγαθά.
Η
νομοθεσία του Σόλωνα ανέτρεψε την ασφάλεια που πρόσφερε στο κοινωνικό σύνολο η
κοινοκτημοσύνη και άνοιξε το δρόμο του ανταγωνισμού για την απόκτηση πλούτου
και εξουσίας που στηρίχτηκε στην ατομική ιδιωτικοποίηση της γης, η οποία βέβαια
κάπως ατόνησε κατά τη διάρκεια της Άμεσης Αθηναϊκής Δημοκρατίας, αλλά μετά την
ανατροπή της άνοιξε ένας οξύτατος δημόσιος διάλογος μεταξύ του Πλάτωνα και του
Αριστοτέλη. Ο Πλάτωνας, αν και ο ίδιος αριστοκράτης και μεγαλογαιοκτήμονας,
υποστήριζε την κοινοκτημοσύνη ως προϋπόθεση της «Ιδανικής Πολιτείας».[18]
Αντίθετα, ο μοναρχικός Αριστοτέλης[19] ήταν υπέρμαχος της ατομικής
ιδιοκτησίας ως προϋπόθεση της Άριστης Πολιτείας. Έλεγε: «Δεν χρειάζεται η κοινοκτημοσύνη, για την οποία μίλησαν ορισμένοι», εννοώντας
κύρια τους λεγόμενους προσωκρατικούς φιλοσόφους, αλλά και το δάσκαλό του τον
Πλάτωνα, και προτείνει «την ατομική
ιδιοκτησία ως κάτι συμβατό με την ανθρώπινη φύση».[20] Την οποία βέβαια «ανθρώπινη φύση» ο ίδιος δεν θεωρούσε δεδομένη
και αναλλοίωτη, αλλά κοινωνικά επίκτητη και προϊόν της συνήθειας.[21] Η
αλήθεια είναι ότι δεν υπήρξε και δεν υπάρχει ποτέ και πουθενά μία δεδομένη,
σταθερή και αμετάβλητη, καλή ή κακή, ανθρώπινη φύση, αλλά ολόκληρη σειρά από
ανθρώπινες φύσεις. «Αυτό συμβαίνει γιατί η λεγόμενη ανθρώπινη φύση είναι
ιστορική. Κάθε κοινωνία κατασκευάζει τη δικιά της»,[22]
οπότε το πρόβλημα της ανθρώπινης φύσης είναι πρόβλημα καλής ή κακής κοινωνίας,
δηλαδή καλής ή κακής εξουσίας, αυτοπροσδιοριζόμενης-αυτεξούσιας κοινωνίας χωρίς
ανεξάρτητη εξουσία ή
ετεροπροσδιοριζόμενης κοινωνίας από εξουσία Φόβου, καταπίεσης και
αλλοτρίωσης.[23]
Αυτές οι αναφορές στον Πλάτωνα
και στον Αριστοτέλη είναι ενδεικτικές για τον παραλογισμό της ατομικής
ιδιοκτησίας, για τη μεγάλη πληγή που άνοιξε η βίαιη καθιέρωσή της και για τις
τραγικές συνέπειες που θα έχει στη μετέπειτα πορεία της ανθρωπότητας, η οποία
θα περιδινείται γύρω από ατέλειωτες αιματηρές διαμάχες για την επέκταση του
ζωτικού χώρου των κατεχόντων, με σκοπό την αύξηση της ιδιοκτησίας και του
πλούτου των λίγων εξουσιαστών, την κατάκτηση ξένων χωρών και την υποδούλωση
ολόκληρων λαών.
Εκατόν πενήντα χρόνια μετά τον
Σόλωνα, οι Ρωμαίοι αντιγράφουν τις «μεταρρυθμίσεις» του και «με το νόμο της Δωδεκαδέλτου που για πρώτη
φορά δημοσιεύτηκε το 449 π.Χ. περιέχει τους κανόνες της κληρονομίας, όπως τότε
καθιερώθηκαν. Η ιδιοκτησία περνούσε για πρώτη φορά στα παιδιά».[24] Στις συνθήκες του ρωμαϊκού
δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής και διανομής του κοινωνικού πλούτου, η ατομική
ιδιοκτησία έφτασε στα όρια του απόλυτου δικαιώματος όταν η γη περιήλθε στο
λεγόμενο dominium, «το υπέρτατο δικαίωμα, το δικαίωμα που δεν είχε άλλο
δικαίωμα πιο πάνω από αυτό, το δικαίωμα το οποίο νομιμοποίησε τα άλλα, ενώ το
ίδιο δεν είχε ανάγκη νομιμοποίησης»,[25]
γιατί ακριβώς το ιδιωτικό dominium πάνω στη γη είχε αποκτηθεί παράνομα και με
τη βία. «Ο όρος dominium, δηλαδή η κυριότητα, θεωρείται ότι αποτελεί
κατάλοιπο αυτής της συλλογικής ιδιοκτησίας της οικογένειας (domus = οίκος, οικογένεια), που κατέληξε να
εννοεί την ιδιοκτησία του αρχηγού του οίκου (dominus).
[…] Η έννοια της κυριότητας αποσαφηνίζεται
πλήρως, ως ιδιωτικό δικαίωμα που παρέχει πλήρη, άμεση και απόλυτη εξουσία επί
του πράγματος, καλούμενη dominium ex iure Quiritium».[26]
Η άσκηση τοκογλυφίας από την
πλευρά των πατρίκιων μεγαλογαιοκτητών προκάλεσε τη γρήγορη και βίαιη
απαλλοτρίωση των μικροϊδιοκτητών, που ευνοήθηκε και από τους αλλεπάλληλους
τοπικούς εμφύλιους πολέμους και τις εξεγέρσεις ενάντια στην κεντρική
αυτοκρατορική εξουσία. Αυτή η διαδικασία αναγκαστικής απαλλοτρίωσης προκάλεσε
υπερσυγκέντρωση της ατομικής ιδιοκτησίας και οδήγησε στο σχηματισμό όλο και
μεγαλύτερων γαιοκτησιών. Οι μεγάλες γαιοκτησίες, τα λατιφούντια, όμως, για να
μπορέσουν να αποφέρουν πλούτο στους ιδιοκτήτες τους, έπρεπε να δώσουν μεγάλες
ποσότητες προϊόντων για την αγορά, αλλά γι’ αυτό χρειάζονταν καλλιεργητές με
κίνητρα και όχι δούλους, πράγμα που αποτέλεσε και την αιτία της κατάρρευσης της
δουλοκτητικής κοινωνίας και το σταδιακό πέρασμα στον φεουδαρχικό τρόπο
παραγωγής, στη βάση της ημιδουλείας των δουλοπάροικων.
Η διαδικασία μετάβασης
συνοδεύτηκε από μεγάλες και διαρκείς κοινωνικές εντάσεις, εξαιτίας της
προλεταριοποίησης των πληβείων μικροϊδιοκτητών, που ανάγκασαν τη Ρώμη να
εκδώσει το 367 π.χ. τον «αγροτικό νόμο
περί μεγίστων ορίων ιδιοκτησίας», που καθιέρωνε πως «κανένας Ρωμαίος πολίτης δεν έχει το δικαίωμα να κατέχει περισσότερα
από 500 juggera [περίπου
600 στρέμματα] από την ιδιοκτησία του
κράτους (ager publicus)»[27] και παράλληλα
προέβλεπε τη διανομή κρατικής γης σε φτωχούς καλλιεργητές, χωρίς ωστόσο αυτή η
μεταρρύθμιση να τύχει ποτέ ευρείας εφαρμογής,[28] με
αποτέλεσμα τις αλλεπάλληλες αγροτικές εξεγέρσεις που καταστέλλονταν βίαια, ή
αναστέλλονταν με υποσχέσεις για αγροτικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες όμως δεν
γίνονταν ποτέ, αλλά κι αν γίνονταν, εφαρμόζονταν σε πολύ μικρή κλίμακα και για
σύντομο διάστημα.[29]
Κάτω από τέτοιες συνθήκες γινόταν όλο και περισσότερο φανερό πως η παλιά τάξη
πραγμάτων καταρρέει, αλλά και η νέα τάξη πραγμάτων, για να κυριαρχήσει, έπρεπε
στη θέση της παλιάς δουλείας να βάλει μια νέα, πιο αποτελεσματική, μορφή
δουλείας για τους απελεύθερους δούλους που έγιναν δουλοπάροικοι. Αυτή η νέα
μορφή δουλείας δεν έπρεπε να στηρίζεται στον άδικο νόμο και στην ωμή και φανερή
βία, αλλά στην «πίστη» και στην εθελοδουλεία, πράγμα που οι εξουσιαστικοί
κύκλοι το πέτυχαν σε συνεργασία με τα διάφορα σκοταδιστικά ιερατεία και τις
οργανωμένες και κρατικά αναγνωρισμένες θρησκείες, όπως λ.χ. ο
ιουδαιοχριστιανισμός της Ρώμης, που έκτοτε λειτουργούν ως ιδεολογικά στηρίγματα
και συνέταιροι της εκάστοτε εξουσίας.
*
Από την εμφάνιση της ατομικής
ιδιοκτησίας μέχρι την εμφάνιση του καπιταλισμού μεσολάβησαν περίπου δυό
χιλιάδες χρόνια μεταμορφώσεων και περιπετειών της ατομικής ιδιοκτησίας που
καθόρισαν την πορεία και τις περιπέτειες και συνεχίζουν να καθορίζουν, όσο
ακόμα θα υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, την πορεία προς το σκοτεινό μέλλον της ανθρωπότητας
ολόκληρης.
[1] Λάμπος
Κώστας, Η γέννηση και ο θάνατος της ατομικής ιδιοκτησίας, ΚΟΥΚΚΙΔΑ, Αθήνα 2017,
σελ. 140-152.
[2]
Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Τυπογρ.
Α. Κορομηλά και Π. Μαντζαράκη, Αθήνα 1838.
[3] Lewis Henry
Morgan, Η
αρχαία κοινωνία, σελ. 265 κ.επ. Βλ. επίσης, Φρίντριχ Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής
ιδιοκτησίας και του κράτους, σελ 118 κ.επ., καθώς και Χρήστος Γ. Ρήγας, Η Δημοκρατία του Εφιάλτη. Η εξουσία των
πολιτών, Έλευσις, Αθήνα 2008, 2η έκδοση, σελ. 18 κ.επ.
[4] «Ως
εισηγητής δε της ευεργετικής ταύτης συνενώσεως της χώρας ετιμήθη ο Θησεύς. Δι’
αυτού δε άρχεται η πλήρης ζωή της τρίτης περιόδου της αττικής ιστορίας, ην
δυνάμεθα να καλέσωμεν ιωνικήν, επειδή από της φυλής των Ιώνων προήλθεν πάσα
πρόοδος και επί τα πρόσω ανάπτυξης του πολιτικού βίου εν Αττική. Διά της εις
μίαν πόλιν συγκεντρώσεως του πολιτικού βίου συνετελέσθη εν Αττική πρόοδος, εις
ην ουδείς κλάδος της ιωνικής φυλής εν ουδεμία άλλη χώρα προέβη μετά τοιαύτης
επιτυχίας. Τότε δε μόνο ότε μετά την ειρήνευσιν της χώρας συνεζεύχθησαν εις εν
όλον τα διαφόρου προελεύσεως γένη περί πρωτεύουσαν πόλιν εις ην συνεισέρρεον
πάσαι αι ζωτικαί δυνάμεις, τότε μόνον ήρχισεν η αττική ιστορία, εγεννήθη
λαός αττικός», Ερνέστος Κούρτιος (Ernst Curtius),
Ελληνική Ιστορία, Τύποις Δ.
Σακελλαρίου, Αθήνα 1898, τόμος 1, σελ. 446 (υπογράμμιση Κ.Λ.).
[5] Τώρα
γιατί γεγονότα με ιστορικές μαρτυρίες θεωρούνται ακόμα μύθοι, ενώ άλλα κατά
χιλιάδες χρόνια αρχαιότερα θεωρούνται ιστορικά γεγονότα, αυτό μόνο με τη λογική
εκείνων που γράφουν, ξαναγράφουν, παραγράφουν, πλαστογραφούν και υπογράφουν την
ιστορία της ανθρωπότητας μπορεί να γίνει κατανοητό, μέχρι να εκλείψουν οι λόγοι
τής «κατά παραγγελίαν», των εκάστοτε νικητών, ιστοριογραφίας.
[6] Ο
Σόλωνας ήταν ο ίδιος πλούσιος αριστοκράτης και συνεπώς εκφραστής του φόβου της
τάξης των δυνατών, που «κλέβουν αριστερά και δεξιά χωρίς σεβασμό σε ιερά ή
δημόσια κτήματα», κι αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός πως οι διαμαρτυρίες και
οι εξεγέρσεις των μικροκαλλιεργητών, των θυτών και των δούλων θα μπορούσαν να
ανατρέψουν την αριστοκρατική τάξη πραγμάτων, μας επιτρέπει μια διαφορετική, από
την παραδοσιακή, ανάγνωση της σκοπιμότητας της νομοθεσίας του Σόλωνα, ως
«νομοθετική παγίδα» υπέρ των πλουσίων και όχι υπέρ των φτωχών, με την οποία από
τότε οι πλούσιοι δανείζουν τους φτωχούς και κάθε φορά που το σύστημα μπουκώνει
(οικονομική κρίση το λένε) και η αριστοκρατική τάξη απειλείται, τότε κάποιος
βασιλιάς, κάποιος δικτάτορας, ή κάποιος «καλός δανειστής χαρίζει (το λένε και
«κούρεμα») τα χρέη», όχι από αγάπη για τους φτωχούς, αλλά για να ξαναπάρει
μπροστά το σύστημα της εκμετάλλευσης. Αυτός ήταν βασικά και ο λόγος που ο
Σόλωνας ανέλαβε να «συμβιβάσει τους άπληστους δυνατούς, που συνειδητοποίησαν
ότι η εξαθλίωση των πολιτών υπονομεύει και την ίδια τους την ύπαρξη, με τους
υποδουλωμένους σε αυτούς από τα χρέη συμπολίτες του, προκειμένου να αποφευχθεί
η πολιτική ανατροπή. Έτσι οι άπληστοι και δυνατοί αποδέχτηκαν, μεταξύ άλλων, να
κάνουν και οικονομικές παραχωρήσεις, αποδεχόμενοι τη ρύθμιση της “σεισάχθειας”,
για παραγραφή των χρεών των υποδουλωμένων σε αυτούς συμπολιτών τους και την
κατάργηση της πρακτικής της υποθήκης “επί σώμασι”, δηλαδή υποθήκης της φυσικής
και πολιτικής ελευθερίας των πολιτών για τη λήψη του χρηματικού δανείου», με
αντάλλαγμα την κατάργηση της κοινοκτησίας και την για πρώτη φορά στην ανθρώπινη
ιστορία τόσο κατηγορηματικά κατοχυρωμένη θέσπιση του δικαιώματος κληροδότησης
της βίαια αποσπασμένης ατομικής ιδιοκτησίας από την κοινόκτητη γη στον
πρωτότοκο γιο του εκάστοτε αρχηγού της οικογένειας, η οποία μέχρι τότε
καλλιεργούσε εναλλακτικά διάφορα κομμάτια της κοινόκτητης γης. Βλ. σχετικά και
το σχόλιο της Πολυβίας Παραρά, «Μαθήματα Δημοκρατίας από τον Σόλωνα», εφημερίδα
Καθημερινή, 20.9.2011.
[7]
Φρίντριχ Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας,
της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, σελ. 125.
[8] «Ο
νόμος του Σόλωνα για τις διαθήκες τού έδωσε μεγάλη φήμη. Μέχρι τότε δεν
επιτρεπόταν να διαθέτει όποιος πέθαινε την περιουσία του σε άλλον, παρά μόνο
στους συγγενείς του. Αυτός όμως επέτρεψε να παραχωρεί ο κάθε πολίτης την
περιουσία του σε όποιον ήθελε», Ελευθέριος Διαμαντάρας, «Σόλων ο Αθηναίος.
Ιστορία, νομοθεσία, κοινωνική δικαιοσύνη, πολίτευμα των Αθηνών», στο http://diamantarasel.blogspot.gr/2008/12/blog-post_6563.html
[9] Το ίδιο
περίπου συνέβαινε και στην αρχαία Σπάρτη, όπου η «άρχουσα τάξη των “ομοίων”
φέρεται να είχε μοιράσει στα μέλη της την αρχικά κοινόκτητη γη σε ίσα μερίδια,
αλλά από ό,τι φαίνεται από μεταγενέστερες αναφορές αυτή η ισότητα στον
καταμερισμό της γης ίσχυε μόνο τυπικά, μιας και η γη συγκεντρώθηκε με τον
καιρό, μέσω κληρονομιών και προικών, σε λίγους πολίτες επιφέροντας οικονομική
ανισότητα και μεταξύ των ομοίων», Βλ. σχετικά, Claude Mossé και Annie Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, 2000-31
π.Χ., Παπαδήμας, Αθήνα 2002, σελ. 380.
[10] «Από
τους σπουδαιότερους αστικούς νόμους του Σόλωνα είναι εκείνοι που κανόνιζαν το
κληρονομικό και οικογενειακό δίκαιο, καθώς και το εμπράγματο. […] Έτσι
επικύρωνε την ατομική ιδιοκτησία και ευκόλυνε το κομμάτιασμα των χωραφιών και
των αμπελιών, που ως τότε αποτελούσαν ιδιοκτησία του γένους», Γιάννης Κορδάτος,
Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας, τόμος 2: 2500-500 π.Χ., Εκδόσεις 20ός αιώνας,
Αθήνα 1956, σελ. 395.
[11]
Ερνέστος Κούρτιος, Ελληνική Ιστορία,
σελ. 488 (υπογράμμιση Κ.Λ.)
[12]
Φρίντριχ Ένγκελς, Η καταγωγή της
οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, σελ. 125.
[13] «Ο
Σόλων, διαβλέποντας τις πληγές και το έκρυθμο της κοινωνίας, κατάφερε να
παρέμβει εξομαλύνοντας –κατά το δυνατό βέβαια– τις κοινωνικές αντιπαλότητες,
που δε θα μπορούσαν παρά να έχουν ταξικό περιεχόμενο. Από τη μια οι
αριστοκράτες γαιοκτήμονες, οι κυρίαρχοι του οικονομικού παιχνιδιού, κι από την
άλλοι οι εκτήμοροι, οι φτωχοί ακτήμονες χωρίς ιδιοκτησία που νοίκιαζαν τη γη
από τους γαιοκτήμονες δίνοντας το ένα έκτο της ετήσιας σοδειάς τους,
αποτελούσαν τα αγεφύρωτα οικονομικά άκρα βάζοντας σε κίνδυνο αυτό που
ονομάζουμε ομαλότητα, αφού η ολοφάνερη κοινωνική αναταραχή δεν μπορούσε παρά να
είναι τα προεόρτια της εξέγερσης. Όμως το πραγματικό μπαρούτι που θα μπορούσε
να τα τινάξει όλα στον αέρα ήταν οι δούλοι που έχασαν την ελευθερία τους λόγω
χρεών τα οποία δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν στους πλούσιους γαιοκτήμονες
δανειστές τους. Η δυνατότητα δανεισμού με εγγύηση την προσωπική ελευθερία, που
ίσχυε ως εκείνη την εποχή, μετέτρεπε πρώην ελεύθερους σε δούλους δημιουργώντας
κοινωνική ανισότητα –και οργή– χωρίς προηγούμενο. Μπροστά σ’ αυτή την εύφλεκτη
κατάσταση ο Σόλων κατάφερε να πείσει τους αριστοκράτες να αποδεχτούν τις
ριζοσπαστικές του τομές προκειμένου να αποφευχθούν τα χειρότερα. […]
Προκειμένου λοιπόν να πείσει τους αριστοκράτες να τα δεχτούν δε θα μπορούσε
παρά να προβεί και στα απαραίτητα ανταλλάγματα. Πέρα από το μεγάλο δέλεαρ της
κοινωνικής ομαλότητας που θα απέκλειε την περίπτωση της κοινωνικής εξέγερσης
–φαινόμενο άκρως επικίνδυνο γι’ αυτούς που κατέχουν την οικονομική ισχύ– και
αποφεύγοντας τον αναδασμό της γης που απαιτούσαν οι πιο ριζοσπαστικές ομάδες,
όρισε ως κύριο παράγοντα για τη συμμετοχή στη διακυβέρνηση την ατομική
περιουσία του καθενός, αποκλείοντας μ’ αυτό τον τρόπο τους φτωχούς από την
εξουσία», Θανάσης Μπαντές, «Ο Αριστοτέλης και η νομοθεσία του Σόλωνα», στο http://eranistis.net/wordpress/2015/01/17/
[14] «Καθοριστικό κριτήριο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη ήταν η
κατοχή γης και ακινήτων. Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν αποκλειστικό προνόμιο των
ελεύθερων πολιτών, άμεσα συνδεδεμένο με την ιδιότητα του πολίτη», Ανδρέας Μήλιος,
Νίκος Μπιργάλιας, Ελένη Παπαευθυμίου, Αγγελική Πετροπούλου, Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα I: Από την αρχαιότητα έως και τα μεταβυζαντινά χρόνια, τόμος 1: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην αρχαία
Ελλάδα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2002, σελ. 61.
[15] Ο
Κλεισθένης (565-492 π.χ.) υπήρξε Αθηναίος
πολιτικός του 6ου αι. π.χ. Το 508-507 έθεσε τις βάσεις για τη δημοκρατική
μεταρρύθμιση της Αθήνας. Χώρισε την Αττική σε τρεις περιοχές: στο άστυ (που
περιελάμβανε την Αθήνα, τον Πειραιά και το Φάληρο), στα παράλια και στα
Μεσόγεια, και τον πληθυσμό σε 10 φυλές, με τρόπο ώστε σε κάθε φυλή να ανήκουν
πολίτες και από τις τρεις περιοχές. Η σημαντικότερη όμως μεταρρύθμιση ήταν ότι
με τη νέα ενοποιητική κοινωνική δομή μετακίνησε όλη την εξουσία στην Εκκλησία
του Δήμου, όπου συμμετείχαν όλοι οι πολίτες και από κοινού έπαιρναν όλες τις
αποφάσεις.
[16] Βλ.
αναλυτικά, Χρήστος Γ. Ρήγας, Η Δημοκρατία
του Εφιάλτη. Η εξουσία των πολιτών.
[17] Ο
Περικλής (495-429 π.χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας πολιτικός, ρήτορας και στρατηγός
του 5ου αιώνα π.χ., γνωστού και ως «Χρυσού Αιώνα». Υπήρξε προστάτης των τεχνών,
της λογοτεχνίας, των επιστημών, της δημοκρατίας και της ελευθερίας του λόγου,
αξίες που αποτέλεσαν τις βάσεις του Δυτικού Πολιτισμού. Βλ. σχετικά: Ντόναλντ
Κέιγκαν, Περικλής ο Αθηναίος και η
γέννηση της δημοκρατίας, Ωκεανίδα,
Αθήνα 2005.
[18] «Σε μια
Πολιτεία που μέλλει να κυβερνιέται άριστα θα είναι κοινές οι κατοικίες […] και
κανένας δεν πρέπει να έχει οποιαδήποτε ατομική περιουσία», Πλάτων, Πολιτεία, Δαίδαλος (Ι. Ζαχαρόπουλος), Αθήνα χ.χ., τόμος 2, Βιβλίο Η, σελ.
571. «Δεν πρέπει να έχουν ούτε ιδιαίτερες κατοικίες, ούτε χωράφια, ούτε κανένα
ιδιαίτερο κτήμα, […] αφού το συμφέρον του ενός δεν είναι διαφορετικό από του
άλλου. […] Τότε θα πάνε στο καλό και οι δίκες και οι καταγγελίες μεταξύ τους,
αφού τίποτα κανείς ιδιαίτερο δεν θα έχει παρά το σώμα του κι όλα τα άλλα κοινά
και το αποτέλεσμα θα είναι να λείψουν αναμεταξύ τους οι διχόνοιες, όσες
τουλάχιστον προέρχονται από κτηματικές διαφορές», Πλάτων, ό.π., Βιβλίο Ε, σελ. 377.
[19] «Η συμπάθεια
του Αριστοτέλη προς τη βασιλεία μπορεί να εξηγηθεί αν ληφθούν υπ’ όψιν ορισμένα
στοιχεία από τη ζωή του. Είναι γνωστές οι σχέσεις του με τη μακεδονική αυλή: ο
πατέρας του ήταν γιατρός του βασιλιά Αμύντα Γ΄, πατέρα του Φιλίππου Β΄, ο ίδιος
μεγάλωσε στη μακεδονική αυλή, υπήρξε δάσκαλος του Αλεξάνδρου και προσωπικός
φίλος του Αντιπάτρου, του αντιβασιλιά και αρχιστρατήγου Μακεδονίας και Ελλάδας,
οριστικού ενταφιαστή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (322 π.Χ.). Η ευνοϊκή στάση του
Σταγειρίτη στο θέμα της βασιλείας πρέπει, κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο, να του
εξασφάλισε και τη γενναιόδωρη χρηματοδότηση εκ μέρους του Αλεξάνδρου και του
Αντιπάτρου για την ίδρυση και τη λειτουργία του Λυκείου». Γιώργος Οικονόμου, Η Αριστοτελική Πολιτεία, Παπαζήσης,
Αθήνα 2008, σ. 41-42.
[20]
Αριστοτέλης, Πολιτικά, Βιβλία 2, 7
και 8, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009, σελ.167 και 319.
[21] «Αι διανοητικαί αρεταί διδάσκονται, ενώ
αι ηθικαί γεννώνται εκ της συνηθείας. […] Επομένως ούτε εκ
φύσεως ούτε παρά φύσιν γεννώνται εντός μας αι αρεταί, αλλά ναι μεν εγίναμεν εκ
φύσεως επιδεκτικοί δι’ αυτάς, τελειοποιούμεθα όμως με την συνήθειαν», η οποία
βέβαια είναι διαφορετική από κοινωνία σε κοινωνία. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, Βιβλιοθήκη Φέξη, Αθήνα
χ.χ. (η υπογράμμιση στο πρωτότυπο).
[22] Fredric
Jameson, Πολιτική της Ουτοπίας, στο New Left Review (ελληνική
έκδοση), Επιλογή από τα άρθρα των δύο τελευταίων ετών, Άγρα, Αθήνα 2006,
σελ.15.
[23] «Είναι
αμφίβολο αν η έννοια της “ανθρώπινης φύσης” σημαίνει πράγματι κάτι, αφού η
συνείδηση, η συμπεριφορά, οι συνήθειες και αξίες των ανθρώπων παρουσιάζουν
τεράστια ποικιλία και επηρεάζονται από την ιστορία και τον πολιτισμό που
αναπτύσσεται σε κάθε δεδομένη κοινωνία. […] Εκείνο που πολλοί θεωρούν ως
ανθρώπινη φύση είναι στην πραγματικότητα ένα σύνολο θεωρήσεων και προκαταλήψεων
που απορρέουν από την κουλτούρα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. […] Η ιδέα ότι η
ανθρώπινη φύση μένει αμετάβλητη σαν απολίθωμα, είναι απλά ένας άλλος τρόπος με
τον οποίο οι υποστηρικτές του παρόντος συστήματος προσπαθούν να πείσουν ότι και
η κοινωνία μένει αμετάβλητη. […] Η ανθρωπολογία και η ιστορία προσφέρουν
επιχειρήματα σε όσους επιθυμούν να αλλάξουν αυτοί οι θεσμοί. Είναι ευαπόδεικτο
ότι πολλά από τα εμπόδια στην αλλαγή που έχουν αποδοθεί στην ανθρώπινη φύση
οφείλονται στην πραγματικότητα στην αδράνεια των θεσμών και την εκούσια
επιθυμία των ισχυρών τάξεων να διατηρήσουν το υπάρχον καθεστώς», Harry Magdoff και Fred Magdoff,
«Προσεγγίζοντας το σοσιαλισμό», στο John-Bellamy Foster,
Σοσιαλισμός για τον 21ο αιώνα, The Monthly Review Imprint, Αθήνα 2006, σελ.
30-31.
[26] Αθηνά Δημοπούλου-Πηλιούνη, Σημειώσεις Ρωμαϊκού Δικαίου.
Δίκαιο των Πραγμάτων, Αθήνα 2003, σελ. 13-14.
[27]
Αναφέρεται στο Καρλ Μαρξ, Προκαπιταλιστικοί
οικονομικοί σχηματισμοί, σελ. 171 και 208, σημ. 24.
[28] Ιωάννης
Κ. Παπαστάθης, Προστασία ατόμων με
ειδικές ανάγκες, Διδακτορική Διατριβή στη Σχολή Νομικών και Οικονομικών
Επιστημών του ΑΠΘ, σελ. 26. Βλ. επίσης, Γιάννης Κατσικοβόρδος, «Αγροτικό ζήτημα
και Αγροτικοί Σύλλογοι Καρδίτσας», Καρδιτσιώτικα
Χρονικά, τόμος 6, 2003, σελ. 194.
[29]
Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελούν οι περιπετειώδεις προσπάθειες των αδελφών
Γράκχων (Τιβέριου και Γάιου) να επιβάλουν μεταξύ 134-119 π.χ. με τους γνωστούς
νόμους (Lex Sempronia Ι, Lex Sempronia ΙΙ, Lex Frumentaria και Lex Judiciaria),
στη Σύγκλητο των πατρικίων μια ευνοϊκή για τους φτωχούς αγροτική μεταρρύθμιση,
πράγμα που και οι δυο το πλήρωσαν με τη ζωή τους.
